بدرالزمان قریب

بدرالزمان قریب، چهره ماندگار زبانشناسی

نامه ریاست کتابخانه پهلوی به دکتر بدرالزمان قریب

بدرالزمان قریب (1308ـ 1399) چهره ماندگار زبانشناسی و سغدی شناس زن ایرانی است.

زندگی نامه

فرهنگ سغدی، تالیف بدرالزمان قریب؛ برنده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1375

بدرالزمان قریب در سال ۱۳۰۸ در تهران چشم به جهان گشود. او اصالتاً اهل روستای گرکان، شهرستان آشتیان، استان مرکزی و از نوادگان شمس‌العلما قریب گرکانی بود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در دبیرستانهای ژاندارک و نوربخش به پیان رسانید. بیماری چشم مدتی مانع از تحصیل وی شد. اما پس از گذراندن دوره درمان، رشته ادبیات فارسی را برای ادامه تحصیل انتخاب کرد. وی مدرک لیسانس زبان و ادبیات فارسی را در سال 1336 از دانشگاه تهران دریافت کرد و در سال 1338 به آمریکا رفت و در دانشگاه پنسیلوانیا مشغول به تحصیل شد. در سال 1339 درجه فوق لیسانس در رشته مطالعات شرقی و زبانشناسی را از دانشگاه پنسیلوانیا دریافت کرد. زبان سغدی را نزد مارک درسدن و زبان سانسکریت و آواشناسی و زبان شناسی هندو اروپایی را در محضر نورمن براون، پروفسور والدز، جرج کامرون و پروفسور هنینگ آموخت. بدرالزمان قریب در سال ۱۳۴۰ با استفاده از بورس شاگردان اول، در دانشگاه کالیفرنیا در برکلی پذیرفته شد. در سال 1344 از رساله دکتری خود با عنوان «تحلیل ساختاری نظام فعل در زبان سُغدی» با راهنمایی مارک درسدن دفاع کرد. او پس از بازگشت به ایران استادیار دانشگاه‌ شیراز شد و در همان جا بود که کتیبه خشایارشا را که تازه پیدا شده بود رمزگشایی کرد. قریب در سال 1348 دوباره به آمریکا رفت و به عنوان استاد مدعو در دانشگاه یوتا و پژوهشگر دانشگاه هاروارد مشغول به تدریس شد. پس از بازگشت به ایران در سال 1350 استاد گروه زبان شناسی همگانی و زبانهای باستانی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد.

دکتر قریب به دلیل خدمات ارزنده فرهنگی بخصوص در حوزه زبان و ادب فارسی در سال 1377 به عضویت پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی درآمد. ایشان تنها زن عضو پیوسته این فرهنگستان بود. بدرالزمان قریب، صبح ۷ مرداد ۱۳۹۹، در ۹۰ سالگی درگذشت. او بر اثر ابتلا به کرونا ویروس سندرم حاد تنفسی درگذشت و در مقبره خانوادگی در حرم حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.

جوایز علمی

جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برای ترجمه کتاب زبانهای خاموش (1366)

جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برای تألیف کتاب فرهنگ سغدی (1375)

جایزه کتاب سال سازمان میراث فرهنگی برای تألیف کتاب فرهنگ سغدی (1375)

چهره ماندگار در همایش دوم چهره ­های ماندگار (1381)

سمتها

استادیار و دانشیار دانشگاه پهلوی شیراز (1344-1350)

پژوهشگر و استاد مدعو دانشگاه های یوتا و هاروارد آمریکا (1348-1349)

دانشیار و استاد دانشگاه تهران (1350-1382)

محقق بنیاد فرهنگ ایران (1351-1357)

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی از 1377 تا کنون

مدیر گروه گویش شناسی (1378-1381) و گروه زبانهای ایرانی (از 1383 تاکنون) فرهنگستان زبان و ادب فارسی

مدیر و سرپرست پروژه فرهنگ واژگان فارسی باستان، اجرا شده توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی

عضویت در انجمن آسیایی (Societe Asiatique) پاریس (1969-1979)

عضویت در انجمن بین المللی دستنوشته ­ها و کتیبه­ های ایرانی (Corpus Inscriptionum Iranicarum) لندن (1969 تا کنون)

عضویت در انجمن ایران شناسان اروپایی (Societas Iranologica Europreas) از سال 1996 تا کنون

عضویت در شورای عالی علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی تهران (از 1384 تا کنون)[۱]

آثار

بزرگداشت بدرالزمان قریب در سازمان اسناد و کتابخانه ملی از سوی تالار تخصصی مطالعات زنان

کتابها

1. رستم در روایات سغدی؛ شاهنامه فردوسی (مجموعه گفتارهای نخستین مجمع علمی بحث درباره شاهنامه) (1357). تهران: بنیاد شاهنامه فردوسی.
2. زب‍ان‍ه‍ای‌ خ‍ام‍وش‌ (1365). ت‍ال‍ی‍ف‌ ی‍وه‍ان‍س‌ ف‍ری‍دری‍ش‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ی‍دال‍ل‍ه‌ ث‍م‍ره‌ و ب‍درال‍زم‍ان‌ ق‍ری‍ب‌. ت‍ه‍ران‌: وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و آم‍وزش‌ ع‍ال‍ی‌، م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌.[۲]
3. زب‍ان‍ه‍ای‌ خ‍ام‍وش‌ (1368). ی‍وه‍ان‍س‌ ف‍ری‍دری‍ش‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ی‍دال‍ل‍ه‌ ث‍م‍ره‌، ب‍درال‍زم‍ان‌ ق‍ری‍ب‌. ویرایش 2. ت‍ه‍ران‌: م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌.[۳]
4. داس‍ت‍ان‌ ت‍ول‍د ب‍ودا ب‍ه‌ روای‍ت‌ س‍غ‍دی‌ (1371). ب‍اب‍ل‌: ن‍ش‍ر آوی‍ش‍ن‌ (ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ و ت‍رج‍م‍ه‌).[۴]
5. سغدی­ها و آسیای میانه؛ (یاد یار: مجموعه مقالات درباره آسیای مرکزی) (1372). به کوشش مسعود محرابی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
6. ف‍ره‍ن‍گ‌ س‍غ‍دی‌: س‍غ‍دی- ف‍ارس‍ی- ان‍گ‍ل‍ی‍س‍ی‌ (1374). وی‍راس‍ت‍ار م‍س‍ئ‍ول‌ اح‍م‍د م‍ن‍ص‍وری‌. ت‍ه‍ران‌: ف‍ره‍ن‍گ‍ان‌‏‫‏.[۵]
7. ف‍ره‍ن‍گ‌ س‍غ‍دی‌: س‍غ‍دی- ف‍ارس‍ی‌- ان‍گ‍ل‍ی‍س‍ی‌ (1383). وی‍راس‍ت‍ار ش‍ه‍رزاد ف‍ت‍وح‍ی‌. ویراست 2. ت‍ه‍ران‌: ف‍ره‍ن‍گ‍ان‌‏‫‏.[۶]
8. Altiranisches worterbuch zusammen mit…‪/ ‎von Christian Bartholomae‪؛ ‎mit einem Persischen Vorwort von Badr al Zaman Gharib(2004).Teheran‪: ‎Asatir. [۷]
9. روای‍ت‍ی‌ از ت‍ول‍د ب‍ودا: م‍ت‍ن‌ س‍غ‍دی‌ وس‍ن‍ت‍ره‌ ج‍ات‍ک‍ه (1384). ت‍ه‍ران‌: اس‍طوره‌ (ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ و ت‍رج‍م‍ه‌) [۸]
10. پژوهش‌های ایرانی باستان و میانه: مجموعه مقالات (1386). به کوشش محمد شکری‌فومنی، تهران: طهوری‏‫.[۹]
11. خط میخی فارسی باستان: اقتباس یا ابتکار، میراثی از کوروش یا داریوش (1386). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، روابط عمومی.[۱۰]
12. مطالعات سغدی: مجموعه مقالات (1386). به کوشش محمد شکری‌فومنی. تهران: طهوری.[۱۱]
13. Analysis of the verbal system in the Sogdian Language(2018).Tehran: Centre for the Great Islamic Encyclopedia,Centre for Iranian and Islamic ‭Studies. [۱۲]

مقالات

مجموعه مقالات دکتر قریب در سایت نورمگز موجود است.[۱۳] در زیر به بخشی از آنها اشاره می کنیم:

1. کتیبه ­ای به خط پهلوی در چین/ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 14، شماره 1 (مهر 1345)
2. کتیبه­ ی جدید خشایارشا/ فرهنگ ایران باستان، سال 5، شماره 1 (شهریور 1346)
3. کتیبه­ ی تازه یافته­ ی خط میخی منسوب به خشایارشا/ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 67 (بهمن 1347)
4. طلسم باران از یک متن سغدی/ انجمن فرهنگ ایران باستان، جلد7، شماره 1 (1348)
5. قانون هم وزنی مصوتها در زبان سغدی/ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 90 (زمستان 1354)
6. صرف اسم در زبان سغدی/ زبانشناسی، سال7، شماره 1 (1369)
7. عیسی از دیدگاه مانی/ چیستا، سال 7، شماره 8 (اردیبهشت 1369)
8. نظام فعلی در زبان سغدی/ زبانشناسی، سال 10 (1372)
9. تأثیر هنری و فرهنگی سغدی­ها بر ساکنان جاده ابریشم/ میراث فرهنگی، شماره 12 (پاییز 1373)
10. بهشت سغدی/ چیستا، سال12، شماره 5 (بهمن 1373)
11. سخنی درباره منوهمد روشن (بهمن روشن) [ناظر کتاب زوندرمان]/ نامه فرهنگستان، شماره 2 (1375)
12. سغدیها و جاده ابریشم، ایران شناخت، شماره 5 (تابستان 1376)
13. هفته در ایران قدیم. پژوهشی در هفت پیکر نظامی و نوشته ­های مانوی، نامه فرهنگستان، سال 3، شماره 12 (1376)
14. خدای دین مزدیسنان در یک متن مانوی/ نامه فرهنگستان، سال4، شماره 14 (1378)
15. به یاد استاد عبدالعظیم خان قریب/ نامه فرهنگستان، شماره 14 (زمستان 1378)
16. واژه فارسی كشاورز/ بدرالزمان قريب، زهره زرشناس. نامه فرهنگستان، شماره 16 (زمستان 1379)
17. گذشته نقلی و بعيد متعدی در سغدی و شباهت های آنها با برخی از گويش های ايرانی نو/ گویش شناسی، شماره 2 (ارديبهشت 1383)
18. س‍غ‍د ای‍ران‌ ش‍رق‍ی‌/ اطلاعات (30 آذر 1384)
19. نقش سغدی­ها در حفظ و گسترش فرهنگ ایرانی/ گزارش فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شماره 2 (بهار 1385)
20. رودیگر اشمیت، کتیبه‌های فارسی باستان هخامنشی ۲۰۰۹/ نامه فرهنگستان، شماره ۳۹ (پاییز ۱۳۸۷)
21. بم فروِ هشت، بخارا، شماره 86 (ارديبهشت 1391)
22. بهاريه/ نقد و بررسی كتاب تهران، شماره 38 (بهار1392)
23. ورنر زوندرمان/ نامه فرهنگستان، شماره 49 (پاييز 1392)
24. نوروز، جشن بازگشت به زندگی، جشن آفرينش و جشن تجلی عناصر فرهنگ مدنی، رشد آموزش تاريخ، شماره 60 (پاييز 1394)

راهنمایی پایان نامه و رساله

بدرالزمان قریب 26 پایان نامه و رساله را راهنمایی کرده است.

دکتر بدرالزمان قریب در آثار دیگران

1. دو ده‍ه‌ ت‍لاش‌ ب‍رای‌ ت‍دوی‍ن‌ اول‍ی‍ن‌ واژه‌ن‍ام‍ه‌ زب‍ان‌ س‍غ‍دی‌/ زهره زرشناس،‌ کتایون مزداپور. زن‍ان‌، س‍ال‌۳، شماره‌ ۱۹ (م‍رداد- ش‍ه‍ری‍ور۱۳۷۳)[۱۴]
2. بلبل سغدی/ بدرالزمان قریب. چیستا، سال12، شماره 5 (بهمن1373)[۱۵]
3. خورشید خسته/ بدرالزمان قریب. کلک، شماره 76-79 (تیر- مهر1375)
4. فرهنگ سغدی: رویدادهای سترگ در پژوهشهای ایرانشناسی/ ابوالقاسم اسماعیل پور. کلک، شماره 76-79 (تیر- مهر1375)[۱۶]
5. واژه‌ن‍ام‍ه‌ س‍غ‍دی‌ و روای‍ت‌ ورارود/ منوچهر س‍ت‍وده. ج‍ه‍ان‌ ک‍ت‍اب‌، س‍ال۲، شماره ۳-۴ (دی‌۱۳۷۵)[۱۷]
6. فرهنگ سغدی/ حبیب برجیان. ایران شناخت، شماره 9 (تابستان1377)
7. در بزرگداشت خرد و دانش/ ژاله آموزگار. نامه پارسی، شماره 10 (پاییز1377)
8. زنی هست آرایش روزگار/ زهره زرشناس. نامه پارسی، شماره 10 (پاییز1377)
9. گفت و گو با بدرالزمان قریب، مولف "فرهنگ سغدی"/ م. تیموری. ایران شناخت، شماره 10 (پاییز1377)
10. رویدادهای فرهنگی ایران؛ تجلیل از مقام علمی دکتر بدرالزمان قریب/ پویان اللهیاری. کیهان فرهنگی، شماره149 (بهمن1377)
11. تعامل جهان بينی و اسطوره در هنر ايران: گفت و گو با دكتر بدرالزمان قريب. ماهنامه كتاب ماه هنر، شماره 25 و 26 (مهر و آبان 1379)
12. جست و جو در سنت ادبی ايران باستان: گفت و گو با دكتر بدرالزمان قريب. كتاب ماه ادبيات، شماره 68 (خرداد1382)[۱۸]
13. شركت خانم دكتر بدرالزمان قريب و آقای دكتر حسن رضايی باغ بيدی در پنجمين اجلاس بين المللی مطالعات ايران شناسی در شهر راونا. خبرنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شماره 90 (مهر1382)
14. زبان سغدی در یک نگاه/ زهره زرشناس. نامه پارسی، شماره 1 (بهار1383)
15. ب‍ان‍وی‍ی‌ م‍ی‍ان‌ خ‍طه‍ای‌ ک‍ه‍ن/ ساره دس‍ت‍اران‌. ای‍ران (۳۰ خ‍رداد ۱۳۸۳)[۱۹]
16. ب‍ا م‍رگ‌ زب‍ان‌، ت‍م‍دن‌ ه‍م‌ م‍ی‌م‍ی‍رد ـ زب‍ان‌ه‍ای‌ خ‍ام‍وش‌، ب‍ا ب‍درال‍زم‍ان‌ ق‍ری‍ب‌/ مینا م‍وس‍وی‌. جام جم (2دی 1383)[۲۰]
17. جشن‌ نامه دکتر بدرالزمان قریب‏‫ (1387). به کوشش زهره‌ زرشناس، ویدا نداف. تهران: طهوری.[۲۱]
18. شادمانی همكاری با دكتر بدرالزمان قريب: (متن سخنرانی دكتر يدالله ثمره در مراسم بزرگداشت بدرالزمان قريب)/ دكتر يدالله ثمره. بخارا، شماره 69 (آذر- اسفند1387)
19. جشن نامه دكتر بدرالزمان قريب: (متن سخنرانی ويدا نداف در مراسم بنياد موقوفات افشار)/ ويدا نداف. بخارا، شماره 69 (آذر- اسفند1387)
20. زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر بدرالزمان قریب (1393). ویراستار امید قنبری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‏‫.[۲۲]
21. سُغد شناسی در گفت وگو با دكتر بدرالزمان قريب/ دكتر طوبی فاضلی پور. رشد آموزش تاريخ، شماره 60 (پاييز1394)