برقع

برقع /'borqa(e)/

تعریف

برقع عربی شده کلمه بورک (būrk)  ترکی به معنی کلاه است. بورک در لباسهای ترکان قدیم برای پوشاندن سر یا چهره بکار میرفته است. این واژه ظاهرا اسمی عام برای هر نوع روبنده بوده است. اما امروزه به نوع خاصی از پوشش صورت زنان استان هرمزگان و جزایر خلیج فارس و کرانه‌های دریای عمان اطلاق میشود. این نوع پوشش صورت در نواحی مختلف نامهای مختلف دارد: در استان هرمزگان و نوار ساحلی خلیج فارس و بلوچستان به نام [[بُرکَه]] ،در حوزه بندرلنگه [[بتوله]] و در جایی از لارستان به [[تبیله]] معروف است. بتوله مشتق از تبل است و در زبان عربی به معنای قطع کننده، بریده شده، جدا شده و یا به هر چیزی گفته می شود که ماهیت اصلی را از میان بر می دارد یا پرده بر آن به جهت پوشش می کشد به گونه ای که دید واقعی را از بین می‌برد.

تاریخچه

ظاهرا منشأ  اصلی برقع یونان بوده است و از آنجا به اسپانیا  و سپس به صحرای طوارق  و بربر و عربستان و کرانه های خلیج فارس انتقال یافته است. در طوارق و بربر برقع جنبه حجاب نداشته بلکه برای حفظ صورت از بادهای گرم موسمی و آفتاب سوزان صحرا به کار می رفته است.  ظاهرا زنان فینیقی نیز روی خود را با پارچه ای قرمز رنگ میپوشاندند. اکنون زنان بلوچی ساکن کرانه های دریای عمان نیز از برقع قرمز استفاده می‌کنند.

بعضی بر این باورند که راهزنانی که در سواحل جنوبی خلیج فارس به ویژه کرانه های جنوب غربی آن به راهزنی میپرداختند از برقع استفاده می‌کردند و هم آنها آن را در سواحل شمالی خلیج فارس نیز رواج دادند. آنان برقع را به صورت خود می زدند که در اثر آفتاب گرم سوزان خلیج فارس نسوزند. برخی بر این باورند که علاوه بر جلوگیری از آفتاب سوختگی، برقع خواص پزشکی هم دارد. از آنجا که پارچه برقع به نیل آغشته است از گزیدگی در ناحیه صورت جلوگیری می کند. اوج استفاده از برقع در زمان پرتغالی ها بوده است و به نظر می رسد به دلیل وجود سربازهای پرتغالی در سطح روستاها رواج بیشتری یافت است. مرکز اصلی ساخت پروژه روستای درگهان در جزیره قشم در محله دلبری می باشد.

انواع برقع

از انواع برقع می‌توان به برقع بلوچی، بندری (بندرعباسی)، سوروچی (سورو نام یکی از محلات قدیمی بندرعباس)، عربی یا جزیره‌ای، دوقینیچی، هرمزی و کویتی نام برد، اما باید خاطر نشان کرد که بیشتر برقع‌های رنگی متعلق به قسمت‌های شرق هرمزگان مانند جاسک، بشاگرد، میناب و سیریک هستند که معمولا سوزن‌دوزی شده‌اند

رنگ و طرح برقع نشان میدهد که شخص صاحب آن متعلّق به شهر و چه طایفه و یا چه منطقه­ ای از اطراف استان هرمزگان می باشد. دختران از برقع با رنگ های نارنجی زرد متمایل به قهوه ای استفاده می کنند که برقع مازُقی گفته می‌شود؛ خانم‌های جوان متأهل و تازه عروسان از رنگ‌های قرمز با گلهای ریز و نارنجی و خانمهای مسن تر از رنگ های دور قاب مشکی و بقیه قرمز و خانم های پیر و مسن و زنهای بیوه از رنگ‌های مشکی یکدست استفاده می‌کند.

برقع بندری

در شهرستان بندر عباس برقع بندری از پارچه مشکی با نام [[شیله]] تهیه میشود که آن را به شکل مستطیل کمی بیشتر از عرض صورت می چینند و پایین آن را به شکل نیم گرد می‌کند و گوشه های آن را به خط مستقیم برش می زنند و درست در وسط به صورت عمودی تا می‌زنند و جای دو چشم را در دو سمت آن خالی میگذارند. در قسمت وسط دو چشم، چوبی تقریباً به عرض ۲ سانتی متر و طول ۱۰ سانتیمتر قرار می دهند که همان شاخه نگهدارنده میوه نخل است و به نام پنگ مغ معروف است. در بالا و دوطرف برقع دو چوب دیگر  به عرض یک سانت به کار می‌رود.  به علاوه قیطانهایی دوخته میشود که با گره زدن آنها در پشت سر نقاب بر روی چهره نگه داشته می‌شود.

برقع عربی یا برقع جزیره‌ای

استفاده از این نوع پوشش در زمان تصرف جزیره قشم به دست پرتغالی ها رواج یافته است. برقع جزایر کوتاه بوده و شامل نوار مشکی روی ابروها و روی بینی بوده و یک نوار نسبتا پهن تر از بقیه روی لب ها را می پوشاند. فرمی که در پایین است و بالای لب قرار می‌گیرد تشابه زیادی به سبیل مردانه دارد. جای چشم در این برقع بزرگتر است و چشم ها کاملا نمایان میشود. ظاهر این برقع براق است ولی در اصل همان پارچه سیاهرنگ [[شیله]] است که بر روی آن  از رنگ نیل استفاده می شود تا حالت نیلی یا طلایی بگیرد. استفاده از این رنگ بر روی برقع هم آهار پارچه را بیشتر کرده و هم باعث خنک شدن صورت میشود.

برقع بلوچی

این نوع برقع از کتان یا ابریشم و معمولاً به رنگ قرمز است که در بلوچستان مورد استفاده قرار گیرد. هم اکنون از برقع ابریشمی بیشتر در مهمانی ها استفاده می شود و برقع کتانی به صورت عمومی به کار میرود. به علت ضخامت پارچه فقط در بین دو چشم چوب به کار میرود و در دو طرف آن چوب وجود ندارد. شکل آن یک مستطیل کامل است و روی آن از تزیینات خاص پولک و گلابتون و سوزن و نوار دوزی استفاده می‌شود. این برقع پهنای صورت را می پوشاند.

برقع دوقینی‌چی

مانند برقع عربی است اما قسمت زیر آن باریک است.

برقع کویتی

معمولا مانند روبنده سرتاسر صورت را می‌پوشاند و تنها قسمت چشمش باز است این برقع سیاه رنگ است و از پارچه‌های نخی و پلی‌استر تهیه می‌شود.

لازم به ذکر است که در افغانستان به پوشش سراسری که زنان بر سر میکنند برقع گفته میشود. برقع افغانی [[چادَری]] یک چادر آبی رنگ دوتکه است که در قسمت چشم ها ، مشبک میباشد. نقاب یا روبنده این چادر در قسمت بالای سر شبیه به کلاه است. اگرچه این چادر به رنگ آبی و از جنس ابریشم یا پلی استر است اما در رنگ های دیگر مانند سفید ، سبز و … هم تولید شده است.

منابع

انجم روز، عباس.1371. برقع پوشان خلیج فارس و دریای عمان: سیر تاریخی برقع از باستان تا به امروز. بی جا: عباس انجم روز.

پ‍وش‍اک‌در ای‍ران‌زم‍ی‍ن‌(1382). ترجمه متین، پیمان. تهران: امیرکبیر.

 ده‍خ‍دا، ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر (1377). لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران: مؤسسه لغت نامه دهخدا. ذیل مدخل.

صفا ایسینی، شایا (1388). پوشاک زنان هرمزگان. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

محمدی سیف، معصومه (1398). جامعه شناسی پوشاک سنتی و زیورآلات زنان ایران زمین. تهران: اندیشه احسان.