فخرالدوله (تومان آغا)

نوشته به خط ناصرالدین شاه (از راست، خانم‌ها): فخرالدوله، فروغ‌الدوله و لیلا خانم، پسر بچه: عزیزالسطان

تومان آغا فخرالدوله (1278 ق - 1310 ق)، دختر هفتم و فرزند دهم ناصرالدین شاه، از زنان شاعر و هنرمند دوره ناصری است.

زندگی‌نامه

تومان آغا فخرالدوله در سال 1278 ق. از خازن‌الدوله همسر صیغه‌ای ناصرالدین شاه زاده شد. یک سال بعد همین زن، دختر دیگری به دنیا آورد که او را فروغ‌الدوله (توران آغا) نامیدند.این دو خواهر در دوران کودکی و قبل از بلوغ مادر خود را از دست دادند و ناصرالدین شاه که از این واقعه سخت آزرده خاطر شده بود، تربیتشان را به تاج‌الدوله، یکی از همسران عقدیش، سپرد. تاج‌الدوله نیز در تربیت آنها سخت کوشید و با استخدام معلم سرخانه به تعلیم و تربیت آنان همت گماشت. هنگامی که به سن بلوغ رسیدند، ناصرالدین شاه به تومان آغا لقب فخرالدوله و به توران آغا لقب فروغ‌الدوله داد.

فخرالدوله دختری شاعر، نقاش و خوش‌بیان بود و خطی بسیار خوش داشت. علاقه ناصرالدین شاه به فخرالدوله به حدی بود که اگر اختلافی یا نزاعی در بین افراد دربار پیش می‌آمد که فخرالدوله یکی از طرف‌های دعوا بود، شاه آشکارا از فخرالدوله حمایت می‌کرد. او بسیار مورد توجه و احترام پدر بود و در اندرون شاهی از مقام والایی برخوردار بود.

ازدواج

تومان آغا دلباخته مهدی قلی‌خان مجدالدوله امیرآخور دربار شدو لذا در روز 24 ذیقعده 1299، مجدالدوله مادرش را به خواستگاری فخرالدوله فرستاد. این خواستگاری که موافق میل شاه نبود با بی‌اعتنایی از طرف او مواجه گردید.ولی تومان آغا چنان شیفته مجدالدوله بود که عدم تمایل پدر او را از تصمیم خود منصرف نکرد. او روز 20 ذیحجه 1299 بدون حضور شاه، به همسری مهدی قلی‌خان مجدالدوله درآمد. ناصرالدین شاه نیز که در خاطرات خود به شرح مو به موی جزئیات می‌پردازد، نکته‌ای و سخنی راجع به عروسی فخرالدوله به میان نیاورده و این نکته تأییدی است بر قول اعتمادالسلطنه در ارتباط با عدم تمایل شاه به این عروسی. شاه بعد از عروسی فخرالدوله چنین می‌نویسد: فخرالدوله هم که به خانه امیرآخور (مجدالدوله) رفته است حالا باید خودمان این روزنامه‌ها را بنویسیم. فخرالدوله فرزندی نداشت.

هنر

بسیاری از یادداشت‌هایی که از ناصرالدین شاه برجای مانده با خط زیبای فخرالدوله به رشته تحریر درآمده، به طوری که از سال 1299ق. که فخرالدوله بیست و یک ساله بوده است، در متون خاطرات ناصرالدین شاه، دستخط او به تناوب مشاهده می‌گردد و صفحات زیادی از خاطرات ناصرالدین شاه از سال 1300 ق. به بعد، به خط فخرالدوله است.شب‌ها هنگامی که ناصرالدین شاه به بستر می‌رفت، نقیب‌الممالک به نقل قصه‌های شیرین می‌پرداخت و فخرالدوله با کاغذ و قلم و دوات پشت در نیمه باز اطاق می‌نشست و گفته‌های نقال را به رشته تحریر درمی‌آورد، از جمله این قصه‌ها، داستان‌های امیرارسلان و زرین ملک بود که برای شاه بسیار مطلوب بود، و دستور داده بود که هرگاه فخرالدوله در خانه خود به سر می‌برد قصه‌های دیگر نیز نقل شود تا او از نوشتن باز نماند، بدین ترتیب دو داستان امیرارسلان و زرین ملک با فکر نقیب‌الممالک و همت و دستخط فخرالدوله است. فخرالدوله شیفته رمان‌های فرانسوی بود و به اندازه نقال‌باشی در شکل گرفتن این آخرین رمانس سنتی و طلیعه رمان نو فارسی نقش دارد. او در نقاشی و منبت‌کاری نیز مهارت داشت.

اشعار

فخرالدوله دارای طبعی موزون بود. دیوان اشعار تومان آغا که با خط زیبای خود شاعر به رشته تحریر درآمده ظاهراً نزد شاهزاده سلطان محمودمیرزا برادر کوچک احمدشاه در پاریس موجود بوده است.

فخرالدوله به فخری و بی‌نشان تخلص می‌کرد. غزل زیر از اوست:

ایا بُتی که قمر باج می‌دهد به جبینت

خدا کند که نهم لب بر آن لب شکرینت

تو آفتابی و من همچو ذره‌ام به بر تو

تو شاه کشور حسنی و من گدای کمینت

بیاد گوشه چشمت خوشم به گوشه نشینی

گهی زمهر نگه کن به یار گوشه نشینت

فغان که نیست ره آمدن به کوی تو جانا

زبس که چشم رقیبان دون بود به کمینت

شنیده‌ام که سر لطف با رقیب نداری

هزار شکر خدا را که دیده دید چنینت

به سوی فخری بی‌دل ز راه مهر نظر کن

ایا شهی که بود ملک حسن زیر نگینت

فخرالدوله بدون فرزند در سی و سه سالگی در سال 1309 به بیماری سل مبتلا گشت و درگذشت. اما اعتمادالسلطنه درگذشت او را روز 14 رمضان 1310 اعلام کرده است.

پیوند به بیرون

1. ویکی‌پدیای فارسی

نویسنده: حکمت بروجردی