تفاوت میان نسخه‌های «سرمه»

از دانشنامه الکترونیکی زنان
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۵۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش‌شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
سرمه یکی از مواد آرایشی چشم و یک بخش از [[آرایش هفت قلم]] است که خاصیت زیبایی و درمانی را توأمان دارد.
[[پرونده:سنگ سرمه 2.jpg|بندانگشتی|سنگ سرمه (اثمد)]]
[[پرونده:سرمه.jpg|بندانگشتی|سرمه]]
سرمه/su(o)rma(e)/  یکی از مواد آرایشی چشم و یک بخش از آرایش موسوم به [[آرایش هفت قلم|هفت قلم]] است که خاصیت زیبایی و درمانی را توأمان دارد.


===ریشه‌شناسی===
===ریشه‌شناسی===
سرمه/su(o)rma(e) / مخلوطی از کانه های آنتیموان که سیاه رنگ است و از آن برای آرایش پلک چشم و مژه ها استفاده میشود. بر گرفته از واژه ترکی /sürmä/ مشتق از ریشه sür- به معنای مرهم نهادن و روغن مالیدن (حسن دوست،ج3. ص1725)
سرمه/su(o)rma(e)/ مخلوطی است از کانی‌های [https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86 آنتیموان] که سیاه رنگ است و از آن برای آرایش پلک چشم و مژه‌ها و درمان چشم استفاده می‌شود. این واژه برگرفته از واژه ترکی /sürmä/ مشتق از ریشه sür- به معنای مرهم نهادن و روغن مالیدن است.<ref>حسن دوست، محمد (1393). ''فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی''. ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ص1725.</ref>
 
[[پرونده:سرمه دان قدیمی.jpg|بندانگشتی|سرمه‌دان قدیمی]]
سرمه خالص حاوی سولفید آنتیموان و تری سولفید به عنوان ترکیبات اصلی آن است. منبع سرمه سنگی براق و تیره است که در زبان عربی به نام «اثمد» شناخته می‌شود که در انگلیسی به آنتیموان ترجمه می‌شود. در اردو، کلمه «سرمه» به آنتیموان اشاره دارد.<ref name=":0">Al-Kaff, A., Al-Rajhi, A., Tabbara, K., & El-Yazigi, A. (1993). Kohl-the traditional eyeliner: use and analysis. ''Annals of Saudi medicine'', ''13''(1), 26-30.</ref>
ترکیبات اصلی سرمه خالص شامل سولفید [https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86 آنتیموان] و تری سولفید است. سرمه را اصالتا از سنگی براق و تیره که در عربی ''اثمد'' و در انگلیسی ''آنتیموان'' گفته می‌شود می‌گیرند، هرچند انواع بدلی نیز دارد.<ref name=":0">Al-Kaff, A., Al-Rajhi, A., Tabbara, K., & El-Yazigi, A. (1993). Kohl-the traditional eyeliner: use and analysis. ''Annals of Saudi medicine'', ''13''(1), 26-30.</ref>


<br />
<br />
===پیشینه===
===پیشینه===
سرمه کشیدن پیشینه ای بسیار طولانی دارد به گونه ای که ظاهرا اولین استفاده کنندگان آن مردم مصر باستان بودند که حدود 3100 سال قبل از میلاد مسیح تحت عنوان چشم فراعنه و درك خاصیت میکروب کشی و حفاظت چشم ها از انعکاس شدید نور شن های بیابانی بر چشمان خود سرمه می‌کشیدند.<ref>Baptiste W. Kohl – The precursor to modern mascara. EzineArticle 2008: 1-4.</ref> در زمان پادشاهی هخامنشیان در ایران نیز بین افراد سرشناس استفاده از آن جایگاه خاصی داشت. در دوران صدر اسلام به خواص آن بسیار اشاره شده و معصومین(ع) از جمله افرادی بودند که بسیار از آن استفاده و آن را نیز به سایرین توصیه می کردند.[http://varesaneentezar9.blogfa.com/post/79]
[[پرونده:میل سرمه.jpg|بندانگشتی|میل سرمه]]
 
سرمه کشیدن در میان زنان و مردان از پیشینه‌ای بسیار طولانی برخوردار است. ظاهرا اولین کسانی که از این ماده استفاده کردند مردم مصر باستان بودند که حدود 3100 سال قبل از میلاد مسیح برای ضدعفونی و حفاظت چشم‌ها از انعکاس شدید نور شن‌های بیابانی بر چشمان خود سرمه می‌کشیدند.<ref>Baptiste W. Kohl (2008). ''The precursor to modern mascara''. EzineArticle:1-4</ref> در دوره هخامنشیان در ایران نیز اشراف و صاحب‌منصبان این ماده را برای زیبایی و آرایش چشم به کار می‌بردند. کورش سرمه کشیدن و آرایش صورت را برای زیباتر کردن چشمان و صورت اشخاص اجبار کرده بود.<ref>ضیاپور، جلیل (1343). ''پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان.'' تهران: هنرهای زيبای كشور، اداره‌كل موزه‌ها و فرهنگ عامه. ص4.</ref> در دوره ساسانیان نیز از سرمه برای همین منظور و نیز به منظور تقویت نور چشم استفاده می‌شده است. خسرو پرویز نوعی سرمه استفاده می‌کرد که به آن ''سرمه خاک بین'' می‌گفتند چنان بود که «هر که یک بار در چشم کشیدی تا یک گز عمق زمین را بدیدی و تا مدت یکسال این چنین بودی».<ref>خلف، محمدحسین (1376). ''برهان قاطع''. ج2. به قلم محمد معین. تهران: امیرکبیر. ص1129.</ref>  
گزنفون می نویسد که کورش سرمه کشیدن و آرایش صورت را تصویب می کرد تا چشمان و صورت اشخاص زیباتر از آن چه هست به نظر آید. در نوروزنامه منسوب به خیام آمده: «... کودک خرد را... چون به میل زرین چشم سرمه کنند از شب کوری و آب دویدن چشم ایمن بود، و در قوت بصر زیادت کند..». در برهان قاطع، زیر «سرمه خاک بین» نوشته: «سرمه ای بود که خسروپرویز داشت گویند هر که یک بار در چشم کشیدی تا یک گز عمق زمین را بدیدی و تا مدت یکسال این چنین بودی». ابوالقاسم عبدالله کاشانی نویسد که حجر اثمد یا سنگ سرمه چشم را به غایت نافع بود. تقویت اعصاب نماید و نور بصرجمع کند و آفت های رمدی را دفع کند و چشم پیران را که به سبب کبر سن ضعف پذیرفته باشد... به غایت نافع بود...». شاردن نویسد: «مردان و زنان ایرانی هر صبحگاه سرمه سیاه به چشمان و مژگان خود می کشند، و قلم پولادین نازک صیقلی شده ای از پلک می گذرانند، و می گویند این کار نور چشم را می افزاید، اما سرمه بیشتر برای جاذبه و زیبایی چشمان است و زنان بیشتر بکارش می برند».
رویهم رفته، برای این که چشم ها را درشت و سیاه بنمایانند و نیز برای قوت چشم و روشنایی آن و حتی برای درمان و سپیدبختی، سرمه می کشیدند.
 
سرمه را که می خریدند، توی کاغذی می ریختند و چند پول و شاهی سفید قاطی آن می کردند و آن کاغذ را که سرمه و پول در آن بود، تا می کردند و دم در اطاق، زیر فرش می گذاشتند که سرمه پا بخورد و کشته شود تا وقتی که به چشم می کشند، ندود یعنی سرمه آب نیندازد و نشد (نشر) نکند و صورت را سیاه نکند.
 
<br />
 
==='''خواص'''===
از سرمه به عنوان حفاظی در برابر بیماری‌های چشمی، برای سیاه کردن پلک ها و به عنوان آرایشی برای مژه‌ها از گذشته تا به امروز استفاده می شود. به جز سیاه کردن اطراف چشم ها ، مسلماً یکی از علل استفاده از آن در گذشته و به خصوص در نواحی جغرافیایی با انعکاس نور زیاد تسکین دهنده چشم در برابر انعکاس نور آفتاب می باشد، به طوری که می توان اثر آن را بر کاهش انعکاس نور و اشعه فرابنفش به مشابه عینک آفتابی طبیعی دانست.<ref>Hardy A, Walton R, Vaishnav R. ''Composition of eye cosmetics'' (kohls) used in Cairo. J Environ Health Res 2004; 14(1): 83-91.<br /></ref> استفاده از سرمه، چشم را از آلودگی میکروبی وارد به چشم از طریق گرد و غبار محافظت می کند و آن را را خُنک و پاکیزه نگاه می دارد. همچنین موجب تسکین درد چشم های خسته می شود.<ref>Karim N, Jallad A, Hartmut G. ''Characterization of a hazardous eyeliner'' (kohl) by confocal Raman microscopy, J Hazardous Materials 2005; 124: 236–240.<br /></ref> در تحقیقی که به منظور بررسى آثار ضد میکروبى إثمد (سرمه) بر روى پنج نوع باکترى گرم مثبت و گرم منفى از عوامل بیمارى هاى چشمى در محیط آزمایشگاهی انجام شده است مشخص شده که إثمد احمر، توانایی از بین بردن باکتری باسیلوس سوبتیلیس را داراست.<ref>Sadatfar A, Mirzaii M, Fromadi A, Mashku M. Study of Antimicrobial Effects of gram positive and
 
gram negative bacteria Kohl on Thursday in vitro, [undergraduate thesis]. [Kerman]: Kerman Medical of


science; 2001</ref> نرم کردن عضلات چشم و تسهیل در خون رسانی و مبارزه با پیرچشمی از خواص استفاده از سرمه می باشد، چربی های موجود در نوعی سرمه به نام چهار مغز که سرشار از مواد مغذی است از خونریزی داخلی چشم نیز جلوگیری به عمل می آورد. سرمه موجب جلوگیری از آب سیاه و آب مروارید می شود، آب ریزش چشم را بر طرف می کند، درد چشم را از بین می برد، به افزایش استقامت ماهیچه های چشم نیز کمک شایان می کند و همچنین برخی از عناصر ضروری را برای سلامت سلول های چشم فراهم می کند.<ref>Karim N, Jallad A, Hartmut G. Characterization of a hazardous eyeliner (kohl) by confocal Raman microscopy, J Hazardous Materials 2005; 124: 236–240.</ref> سرمه به رشد موها کمک مى کند و از ریزش مو جلوگیری می کند.<ref>Hardy R, Vaishnav Z, Al-Kharusi H, Worthing MA. ''Composition of eye cosmetics'' (Kohls) used in Oman. J Ethnopharmacology 1998; 60: 223–234.</ref> پارسیان «سنگ سرمه» گویند و هندوان «کردیاجن» و رومیان «کرخلن»، و صیادنه این نواحی را معتقد آنست که بهترین اوصباهانی  است و نشان و صفت او آنست که براق باشد وبرو دندانها باشد درشت. و پس از اصباهانی هرویست، و پس از هروی زراونی که در معدن زریافته شود بطرف زاولستان.
در طب اسلامی نیز به نقل از معصومین خواص زیادی برای سرمه (سنگ) ذکر شده و استفاده از آن بسیار توصیه شده است.[http://varesaneentezar9.blogfa.com/post/79] در ایران سرمه کشیدن برای زنان به مثابه ریمل کشیدن در زمان کنونی بود. این آرایش از چشم سفرنامه‌نویسان غربی دور نمانده، چنانکه شاردن می‌نویسد:<ref>شاردن، ژان (1345). ''سفرنامه شاردن.'' ج7. ترجمه محمد عباسی. تهران. ص36.</ref><blockquote>مردان و زنان ایرانی هر صبحگاه سرمه سیاه به چشمان و مژگان خود می‌کشند، و قلم پولادین نازک صیقلی شده‌ای از پلک می‌گذرانند، و می‌گویند این کار نور چشم را می‌افزاید، اما سرمه بیشتر برای جاذبه و زیبایی چشمان است و زنان بیشتر بکارش می‌برند.</blockquote>
===خواص===
از سرمه برای پیشگیری و درمان بیماری‌های چشمی، سیاه کردن پلک‌ها و به منظور زیبایی چشم‌ها و مژه‌ها از گذشته تا به امروز استفاده می‌شود. یکی از علل استفاده از آن به خصوص در نواحی جغرافیایی که نور خورشید در آنها بسیار زیاد است جلوگیری از انعکاس نور آفتاب می‌باشد، به طوری که می‌توان اثر آن را بر کاهش انعکاس نور و اشعه فرابنفش به مثابه عینک آفتابی دانست.<ref>Hardy A, Walton R, Vaishnav R (2004). ''Composition of eye cosmetics'' (kohls) used in Cairo. J Environ Health Res;14(1): 83-91.<br /></ref> استفاده از سرمه، چشم را از آلودگی میکروبی محافظت می‌کند، موجب تسکین درد چشم‌ و رفع خستگی آن می‌شود.<ref>Karim N, Jallad A, Hartmut G (2005). ''Characterization of a hazardous eyeliner'' (kohl) by confocal Raman microscopy, J Hazardous Materials;124: 236–240.<br /></ref> در تحقیقی که به منظور بررسى آثار ضد میکروبى اثمد (سرمه) بر روى پنج نوع باکترى گرم مثبت و گرم منفى از عوامل بیمارى‌هاى چشمى در محیط آزمایشگاهی انجام شده است مشخص شده که اثمد توانایی از بین بردن باکتری باسیلوس سوبتیلیس را داراست.<ref>Sadatfar A, Mirzaii M, Fromadi A, Mashku M. Study of Antimicrobial Effects of gram positive and gram negative bacteria Kohl on Thursday in vitro, [undergraduate thesis]. [Kerman]: Kerman Medical of science; 2001</ref> نرم کردن عضلات چشم و تسهیل در خون‌رسانی و مبارزه با پیرچشمی از خواص استفاده از سرمه می‌باشد. چربی‌های موجود در نوعی سرمه به نام چهار مغز که سرشار از مواد مغذی است از خونریزی داخلی چشم نیز جلوگیری به عمل می‌آورد. سرمه موجب جلوگیری از آب سیاه و آب مروارید می‌شود، آب ریزش چشم را بر طرف می‌کند، به افزایش استقامت ماهیچه‌های چشم کمک شایانی می‌کند و همچنین برخی از عناصر ضروری را برای سلامت سلول‌های چشم فراهم می‌کند.<ref>Karim N, Jallad A, Hartmut G. Characterization of a hazardous eyeliner (kohl) by confocal Raman microscopy, J Hazardous Materials 2005; 124: 236–240.</ref> سرمه به رشد موهای مژه کمک کرده و از ریزش آن جلوگیری می‌کند.<ref>Hardy R, Vaishnav Z, Al-Kharusi H, Worthing MA(1998). ''Composition of eye cosmetics'' (Kohls) used in Oman. J Ethnopharmacology; 60: 223–234.</ref>


و هرچ جز اصباهانی است براق نیست بلکه تیره رنگ است. چشم را مقوی باشد و صحت چشم نگاه دارد و بدل او در منفعت سرب سوخته باشد.<ref>بیرونی، ابوریحان (1352). ''صیدنه''. ترجمه فارسی قدیم از ابوبکر بن علی بن عثمان کاسانی. به کوشش ستوده، منوچهر؛ افشار، ایرج. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی. ص40.</ref> اُثمُد سُرمه است و اوسنگی هست گران، و بهترینش آن بود که سنگ خارا اندر او کم بود و چون بشکنی برق زند، و او سرد است و اندر او قبض است، و بگرمی و رطوبتی که چشم را تعریض کند سود دارد چون اندر وی کشی، ودمعه را بکشد وریشهای زشت چشم را پاک کند و چون با پیه کهن طلا کنی بر جایی از تن که آتش بسوخته باشد منفعت دارد، و از افراز مغز و بصر را قوی گرداند، و اشک را ببرد و هر رطوبتی و گرمیی که اندر چشم بود بکشد و آماسهای گرم بنشاند.<ref>الهروی، مرفق الدین ابومنصور علی (1346). ''الابنیه عن حقائق الادویه یا روضة الانس و منعقد المنفس''. به تصحیح بهمنیار، احمد، به کوشش محبوبی اردکانی، حسین. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ص30.</ref> با اندک مشک مقوی باصره پیران و حمول او جهت قطع جریان حیض و خروج مقعد و ضماد او بر پیشانی و نصف سر جهت قطع رعاف که از حجب دماغ باشد و با پیه تازه جهت سوختگی آتش و با روغنها چون بر بدن طلا کنند جهت کشتن و رفع قمل و ذرور او جهت جراحات تازه و قطع خون او و قروح ذکر و خصیه و طبقه قرنیه چشم بغایت مفید و محرق او که با پیه سرشته بر آتش گذاشته باشند تا شعله ور گشته بسوزد، لطیف تر و مغسول او الطف است و با مروارید و سرگین حردون و شکر جهت غشاوه و بیاض چشم مجرّب و با حضض و سماق جهت دمعه و جرب به دستور مجرّب است.<ref>تنکابنی، سید محمد مومن (1387). ''تحفة المومنین''. تصحیح و تحقیق رحیمی، روجا، شمس اردکانی، محمدرضا؛ فرجادمند، فاطمه. تهران: مؤسسه نشر شهر. ص28.</ref>
====نظر حکمای قدیم====


<br />
حکمای طب سنتی بر استفاده از این ماده برای مقاصد پیشگیری یا درمان بیماری‌های چشم تأکید داشتند. خیام در خواص سرمه می‌نویسد:<ref>خی‍ام‌، ع‍م‍رب‍ن‌ اب‍راه‍ی‍م‌ (1380). ''نوروزنامه''. ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ش‍ی‍ه‌ م‍ج‍ت‍ب‍ی‌ م‍ی‍ن‍وی‌. تهران: اساطیر. ص21.</ref><blockquote>... کودک خرد را... چون به میل زرین چشم سرمه کنند از شب کوری و آب دویدن چشم ایمن بود، و در قوت بصر زیادت کند.</blockquote>ابوالقاسم عبدالله کاشانی می‌نویسد:<ref>کاشانی، عبدالله‌ (1386). ''عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب''. به کوشش ایرج افشار. تهران: المعی. صص189-190.</ref><blockquote>حجر اثمد یا سنگ سرمه چشم را به غایت نافع بود. تقویت اعصاب نماید و نور بصر جمع کند و آفت‌های رمدی را دفع کند و چشم پیران را که به سبب کبر سن ضعف پذیرفته باشد... به غایت نافع بود... .</blockquote>بیرونی ذیل خواص بی‌شماری که برای اثمد می‌شمرد و می‌گوید:<ref>بیرونی، ابوریحان (1352). ''صیدنه''. ترجمه فارسی قدیم از ابوبکر بن علی بن عثمان کاسانی. به کوشش منوچهر ستوده، ایرج افشار. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی. ص40.</ref><blockquote>پارسیان «سنگ سرمه» گویند و هندوان «کردیاجن» و رومیان «کرخلن»، و صیادنه [داروسازان] این نواحی را معتقد آنست که بهترین اوصباهانی [اصفهانی] است و نشان و صفت او آنست که براق باشد و برو دندان‌ها باشد درشت. و پس از اصباهانی هرویست، و پس از هروی زراونی که در معدن زریافته شود بطرف زاولستان و هرچ جز اصباهانی است براق نیست بلکه تیره رنگ است. چشم را مقوی باشد و صحت چشم نگاه دارد و بدل او در منفعت سرب سوخته باشد.  </blockquote>هروی می‌نویسد:<ref>الهروی، موفق الدین ابومنصور علی (1346). ''الابنیه عن حقائق الادویه یا روضة الانس و منعقد المنفس''. به تصحیح احمد بهمنیار. به کوشش حسین محبوبی اردکانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ص30.</ref><blockquote>اُثمُد سُرمه است و اوسنگی هست گران، و بهترینش آن بود که سنگ خارا اندر او کم بود و چون بشکنی برق زند، و او سرد است و اندر او قبض است، و بگرمی و رطوبتی که چشم را تعریض کند سود دارد چون اندر وی کشی، ودمعه را بکشد و ریش‌های زشت چشم را پاک کند و چون با پیه کهن طلا کنی بر جایی از تن که آتش بسوخته باشد منفعت دارد، و از افراز مغز و بصر را قوی گرداند، و اشک را ببرد و هر رطوبتی و گرمی که اندر چشم بود بکشد و آماس‌های گرم بنشاند.</blockquote>


تنکابنی برای سرمه خواص زیر را می‌شمرد:<ref>تنکابنی، سیدمحمدمومن (1387). ''تحفة المومنین''. تصحیح و تحقیق روجا رحیمی، محمدرضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند. تهران: مؤسسه نشر شهر. ص28.</ref><blockquote>با اندک مشک مقوی باصره پیران و حمول او جهت قطع جریان حیض و خروج مقعد و ضماد او بر پیشانی و نصف سر جهت قطع رعاف که از حجب دماغ باشد و با پیه تازه جهت سوختگی آتش و با روغن‌ها چون بر بدن طلا کنند جهت کشتن و رفع قمل و ذرور او جهت جراحات تازه و قطع خون او و قروح ذکر و خصیه و طبقه قرنیه چشم بغایت مفید و محرق او که با پیه سرشته بر آتش گذاشته باشند تا شعله‌ور گشته بسوزد، لطیف تر و مغسول او الطف است و با مروارید و سرگین حردون و شکر جهت غشاوه و بیاض چشم مجرّب و با حضض و سماق جهت دمعه و جرب به دستور مجرّب است.</blockquote>
===آداب سرمه کشیدن===
===آداب سرمه کشیدن===
وقت سرمه کشیدن بایستی آسمان صاف باشد و کوچک ترین لکه ابری پیدا نباشد و گرنه، چشم لک خواهد آورد. برای سرمه کشیدن، میل سرمه دان را نخست توی گلاب می زدند که سرمه به خودش بگیرد و آنگاه به چشم می کشیدند سرمه کشیدن حکم ریمل کشیدن امروزه را داشت. سرمه دان مثل روقوری و جانماز سرجهاز عروس بود. سرمه دان را از پارچه های خیلی عالی مانند مخمل ابریشمی و ترمه و امثال آن می دوختند و روی آن مروارید یا یک گوهر بهادار می گذاشتند. میل و سرمه دان وسیله ای شخصی بود و زن های قدیم میل سرمه دان دیگری را به کار نمی بردند.
رسم بود سرمه را پس از خرید توی کاغذی بریزند و چند پول و شاهی سفید قاطی آن کنند و آن کاغذ را که سرمه و پول در آن بود، تا کنند و دم در اطاق، زیر فرش بگذارند تا سرمه پا بخورد و به اصطلاح کشته شود به گونه‌ای که زمان به چشم کشیدن ندود یعنی سرمه آب نیندازد و نشد (نشر) نکرده، صورت را سیاه نکند. وقت سرمه کشیدن می‌بایست آسمان صاف باشد و کوچک‌ترین لکه ابری پیدا نباشد که در غیر اینصورت سبب لک آوردن چشم می‌شود. برای سرمه کشیدن، میل سرمه‌دان را نخست توی گلاب می‌زدند که سرمه را به خودش بگیرد و آنگاه به چشم می‌کشیدند. سرمه‌دان از وسایل ضروری در جهیزیه عروس بود. سرمه‌دان را از پارچه‌های فاخر مانند مخمل ابریشمی و ترمه و امثال آن می‌دوختند و روی آن مروارید یا جواهری ارزشمند قرار می‌دادند.<ref name=":1" /> میل و سرمه‌دان وسیله‌ای شخصی بود و زنان در قدیم میل سرمه‌دان همدیگر را به کار نمی‌بردند. سرمه کشیدن هم مهارت می‌خواست که زیاد و کم نشود. و برای این کار میل سرمه‌دان را اول توی گلاب می‌زدند که سرمه به خودش بگیرد، بعد به چشم می‌کشیدند.<ref name=":2" />


<br />
===گونه های سرمه===


معمولاً سرمه های عربی از آنتی موان تری سولفید و سنگ معدن استیبنیت (Stibnite) معروف به إتمید (Ethmid) ساخته می شدند.<ref name=":0" /> این سرمه ها گران و کمیاب بوده و به همین جهت به تدریج طی سال ها سولفید سرب یا گالن(Galena) که به اندازه استیبنیت دارای رنگ مشکی تیره و نمای درخشنده بود جانشین آن شد.<ref>Al-Hazza SAF, Krahn PM (1995). Kohl: ''a hazardous eyeliner. Int Ophthalmol''  19(2): 83-88.</ref> در گذشته که مردم شب ها برای روشن کردن فضای منزل از چراغ های پیه سوز یا روغن کنتو حاصل از دانه گیاهی به نام بیدانجیر(کنتو) استفاده می کردند، سنگی را روی فتیله ای که آغشته به روغن و در حال سوختن بود، می گرفتند و از این طریق سرمه را تهیه می کردند.[http://www.pezeshk.us/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C/20006] انواع دیگر سرمه را به خصوص در ایران از سوزاندن فندق، کرچک، بادام و یا دیگر دانه های روغنی، مغز استخوان گاو، یا ترکیب آنها (پسته، بادام، فندق و مغز استخوان گاو مشهور به چهار مغز) و به صورت دست ساز و صنعتی تهیه می کنند.
===گونه‌های سرمه===


'''1- سرمه ترمه:''' ترمه کشمیری را فتیله می کردند و در ظرفی که از مس نبود و در آن کره انداخته بودند می خواباندند و سر فتیله را آتش می زدند تا فتیله کورسو کورسو بسوزد. یک سه پایه کوچک هم روی ظرف می نهادند آن چنان که پایه های سه پایه پشت کاسه و روی زمین جا می گرفت و یک پیاله یا بشقاب چینی روی آن سه پایه دَسَر (واژگون) می کردند. فتیله، سوزان و دودکنان، دودش به پشت آن پیاله یا بشقاب می گرفت.
معمولاً سرمه‌های عربی از آنتیموان تری سولفید و سنگ معدن استیبنیت (Stibnite) معروف به اثمد ساخته می‌شدند.<ref name=":0" /> این سرمه‌ها گران و کمیاب بوده و به همین جهت به تدریج طی سال‌ها سولفید سرب یا گالن (Galena) که به اندازه استیبنیت دارای رنگ مشکی تیره و نمای درخشنده بود جانشین آن شد.<ref>Al-Hazza SAF, Krahn PM (1995). Kohl: ''a hazardous eyeliner. Int Ophthalmol''  19(2): 83-88.</ref> در گذشته که مردم شب‌ها برای روشن کردن فضای منزل از چراغ‌های پیه سوز یا روغن کنتو که محصول دانه گیاهی به نام بیدانجیر (کنتو) بود استفاده می‌کردند، سنگی را روی فتیله‌ای که آغشته به روغن و در حال سوختن بود، می‌گرفتند و از این طریق سرمه را تهیه می‌کردند.[http://www.pezeshk.us/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C/20006] انواع دیگر سرمه را به خصوص در ایران از سوزاندن فندق، کرچک، بادام و یا دیگر دانه‌های روغنی، مغز استخوان گاو، یا ترکیب آنها (پسته، بادام، فندق و مغز استخوان گاو مشهور به چهار مغز) و به صورت دست‌ساز و صنعتی تهیه می‌کنند. برخی از انواع سرمه به صورت زیر تهیه می‌شد:
وقتی فتیله تمام می سوخت، بشقاب (یا پیاله) را از روی سه پایه برمی داشتند و با دم قاشق، دوده ها را از پشت پیاله یا بشقاب می کشیدند و توی کاغذ، ظرفی پاک، و یا سرمه دان می ریختند و به چشم می کشیدند.


'''2- سرمه دنبه:''' دنبه را ریز ریز می کردند و در ظرفی می ریختند و روی آتش می گذاردند و با قاشق هم می زدند تا آب شود. روغنش که درمی آمد، جزغاله های دنبه را درمی آوردند و دور می ریختند. آنگاه فتیله ای از پنبه درست می کردند و توی روغن می گذاردند و سه پایه و بشقابی برمی داشتند و مانند روشی که درباره سرمه ترمه نوشته شد، عمل می کردند.
'''1- سرمه ترمه:''' ترمه کشمیری را فتیله می‌کردند و در ظرفی که از مس نبود و در آن کره انداخته بودند می‌خواباندند و سر فتیله را آتش می‌زدند تا فتیله آرام آرام بسوزد. یک سه پایه کوچک هم روی ظرف می گذاشتند به گونه ای که پایه‌های سه پایه پشت کاسه و روی زمین قرار می‌گرفت، سپس یک پیاله یا بشقاب چینی را روی آن سه پایه به صورت برعکس می‌گذاشتند به طوری که داخل پیاله روی آتش قرار می‌گرفت. با سوختن فتیله دودش به آن پیاله یا بشقاب می‌گرفت. وقتی فتیله کاملا می‌سوخت، بشقاب (یا پیاله) را از روی سه پایه برمی‌داشتند و با دم قاشق، دوده‌ها را از  پیاله یا بشقاب می‌کشیدند و توی کاغذ، ظرفی پاک، و یا سرمه دان می‌ریختند و به چشم می‌کشیدند.
سرمه دنبه را بیشتر برای قشنگی چشم به کار می بردند. این سرمه چون بسیار چرب بود به ابرو نیز می کشیدند و یک خال هم با همان سرمه میان ابروها می نهادند و به این کار زنگک کشیدن می گفتند.


'''3- سرمه قلم گاو:''' سه چهار قلم گاو می گرفتند، مُخ آن را در می آوردند و توی پیاله می ریختند و روی آتش می نهادند. وقتی آب شد، یک فتیله از پنبه پاک می گرفتند و درست مانند دیگر سرمه هایی که برمی شمردیم عمل می کردند.
'''2- سرمه دنبه:''' دنبه را ریز ریز می‌کردند و در ظرفی می‌ریختند و روی آتش می‌گذاشتند و با قاشق هم می‌زدند تا آب شود. روغنش که خارج می‌شد، دنبه های سوخته را درمی‌آورده دور می‌ریختند. آنگاه فتیله‌ای از پنبه درست می‌کرده و درون روغن گذاشته، سپس سه پایه و بشقابی برمی‌داشتند و مانند روشی که درباره سرمه ترمه نوشته شد، عمل می‌کردند. سرمه دنبه بیشتر جنبه آرایشی داشت. این سرمه را به سبب چربی زیاد به ابرو نیز می‌کشیدند و یک خال هم با همان سرمه میان ابروها می‌نهادند و به آن زنگک کشیدن می‌گفتند.
سرمه قلم گاو، سرد و خنک شمرده می شد و بیشتر، هنگامی به کار می بردند که چشم بخار کرده و یا جوش گرمی زده بود.


'''4- سرمه بادام:''' روغن مغز بادام شیرین را می گرفتند. بدین سان که بادام را نرم می کوبیدند و هی فشنگ آب به آن می زدند و مالش می دادند و می فشاردند تا روغنش را پس بدهد. بعد یک فتیله از پنبه درست می کردند و توی روغن بادام می گذاشتند و سرش را آتش می زدند و مانند سایر سرمه ها عمل می کردند. سرمه بادام را بیشتر برای قوت و قشنگی چشم می کشیدند.
'''3- سرمه قلم گاو:''' مغز سه چهار قلم گاو  را در پیاله ای ریخته روی آتش می‌گذاشتند. پس از آن که ذوب شد یک فتیله از پنبه درست کرده و دقیقا مانند دیگر سرمه‌ها عمل می‌کردند. سرمه قلم گاو، به لحاظ طبع سرد شمرده می‌شد و برای جوش‌های چشم که ناشی از گرمی بود استفاده می‌شد.


'''5- سرمه هدهد:''' هدهد را می کشتند و خونش را می گرفتند و گویا با چیزی درمی آمیختند و برای سپیدبختی بر چشم می کشیدند.
'''4- سرمه بادام:''' روغن مغز بادام شیرین را می‌گرفتند، بدین صورت که بادام را نرم می‌کوبیدند و اندک اندک به آن آب افزوده فشار می‌دادند تا روغنش خارج گردد. سپس یک فتیله از پنبه درست می‌کردند و توی روغن بادام می‌گذاشتند و سرش را آتش می‌زدند و مانند سایر سرمه‌ها عمل می‌کردند. سرمه بادام بیشتر جنبه تقویتی برای چشم داشت.


'''6- سرمه سنگ:''' سرمه سنگ را می گفتند مال مکه است و بعد از سرمه هفت جواهر قوتش از دیگر سرمه ها بیشتر.
'''5- سرمه هدهد:''' هدهد را می‌کشتند و خونش را می‌گرفتند و گویا با چیزی درمی‌آمیختند و برای سپیدبختی بر چشم می‌کشیدند.


برای این که آواز آدم خوش آوازی را خراب کنند نیز به او سرمه سنگ می خوراندند.<ref name=":1">کتیرایی، محمود (1378). ''از خشت تا خشت''. تهران: ثالث. صص355-358.</ref>
'''6- سرمه سنگ:''' سرمه سنگ ظاهرا همان اثمد بوده و معتقد بودند بعد از سرمه هفت جواهر قوتش از دیگر سرمه ها بیشتر است. برای این که آواز آدم خوش آوازی را خراب کنند نیز به او سرمه سنگ می‌خوراندند.<ref name=":1">کتیرایی، محمود (1378). ''از خشت تا خشت''. تهران: ثالث. صص355-358.</ref>


'''7- سرمه هفت جواهر:''' طلا و نقره و الماس و یاقوت و زبرجد و لعل و در را با هم می آمیختند و می ساییدند و به کار می بردند و این سرمه را از همه سرمه ها قوی تر می دانستند.<ref name=":1" />
'''7- سرمه هفت جواهر:''' طلا و نقره و الماس و یاقوت و زبرجد و لعل و در را با هم می‌ساییدند و این سرمه را از همه سرمه‌ها قوی‌تر می‌دانستند.<ref name=":1" />


بهترین سرمه را سرمه هفت جواهر می گفتند و مشهور بود که هفت نوع جواهر را می سوزانند و با مغز گردو و مغز بادام و مغز پسته، که آنها را هم سوزانده بودند، قاطی می کردند و می کوبیدند و استخوان سوخته قلم پای طاووس به آن اضافه می کردند؛ چون، می گفتند استخوان پای طاووس چشم را قوت می دهد. سرمه کشیدن هم مهارت می خواست که زیاد و کم نشود. و برای این کار میل سرمه دان را اول توی گلاب می زدند که سرمه به خودش بگیرد، بعد به چشم می کشیدند.<ref>مونس الدوله (1380). ''خاطرات مونس الدوله ندیمه حرمسرای ناصرالدین شاه''. به کوشش سعدوندیان، سیروس. تهران: زرین. صص26-27.</ref>
روش دیگر سرمه هفت جواهر بدین صورت بود که هفت نوع جواهر را سوزانده با مغز گردو و مغز بادام و مغز پسته، که آنها را هم سوزانده بودند مخلوط کرده و می‌کوبیدند و استخوان سوخته قلم پای طاووس به آن می‌افزودند؛ زیرا معتقد بودند استخوان پای طاووس چشم را قوت می‌دهد. سرمه کشیدن هم مهارت می‌خواست که زیاد و کم نشود. و برای این کار میل سرمه‌دان را اول توی گلاب می‌زدند که سرمه به خودش بگیرد، بعد به چشم می‌کشیدند.<ref name=":2">مونس الدوله (1380). ''خاطرات مونس الدوله ندیمه حرمسرای ناصرالدین شاه''. به کوشش سیروس سعدوندیان. تهران: زرین. صص26-27.</ref>


<br />
<br />


==='''ترکیبات'''===
===ترکیبات===
امروزه تحقیقات بر شناخت ترکیبات و کشف اسرار موجود در سنگ سرمه نشان می دهند که اغلب نمونه های آن حاوی مقادیر قابل ملاحظه ای سرب، آلومینیوم کافور و جوهر نعناع می باشد.<ref>Al-Ashban MA, Shah AH. Kohl (surma): a toxic traditional eye cosmetic study in Saudi Arabia. J Public Health 2004; 118: 292–298.<br /></ref> محققین عقیده دارند که یکی از خواص درمانی استفاده از سرمه، فعالیت ضد میکروبی املاح با غلظت اندك فلز سنگین سرب موجود در آن می باشد. سرمه به خصوص نوع معدنی آن حاوی ترکیبات سولفید سرب (Pbs)، اکسید سرب (Pb3O4) ، هماتیت (Fe2O3) ، مگنتیت (Fe3O4) ، اکسید روی(ZnO)، کربن غیر بلوری، کلسیت (CaCO3)، ساسولیت (H3BO3)، کلسیت/ آراگونیت (CaCO3)، سیلیکون عنصری، تالک (Mg3Si4O10(OH)2) مس (Cu2O)، سولفید آنتیموان (Sb2S3)، ژئوتیت (FeO(OH))،
پژوهش‌هایی که در زمینه ترکیبات موجود در سنگ سرمه شده نشان می‌دهد اغلب نمونه‌های آن حاوی مقادیر قابل ملاحظه‌ای سرب، آلومینیوم، کافور و جوهر نعناع می‌باشد.<ref>Al-Ashban MA, Shah AH. Kohl (surma): ''a toxic traditional eye cosmetic'' study in Saudi Arabia. J Public Health 2004; 118: 292–298.<br /></ref> محققین عقیده دارند که یکی از خواص درمانی استفاده از سنگ سرمه، فعالیت ضد میکروبی املاح با غلظت اندك فلز سنگین سرب موجود در آن می‌باشد. سرمه به خصوص نوع معدنی آن حاوی ترکیبات سولفید سرب (Pbs)، اکسید سرب (Pb3O4)، هماتیت (Fe2O3)، مگنتیت (Fe3O4)، اکسید روی (ZnO)، کربن غیر بلوری، کلسیت (CaCO3)، ساسولیت (H3BO3)، کلسیت/ آراگونیت (CaCO3)، سیلیکون عنصری، تالک (Mg3Si4O10(OH)2) مس (Cu2O)، سولفید آنتیموان (Sb2S3)، ژئوتیت (FeO(OH))، دولومیت CaMg(CO3) 2، باریت (BaSO4)، نمک یا هالیت (NaCl)، پارافین، کربن، نیتروژن، سیلیس، آهن، آلومینیوم، گوگرد و دیگر ترکیبات آلی غیربلوری می‌باشد.<ref>Hardy A, Walton R, Vaishnav R. ''Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo''. J Environ Health Res 2004; 14(1): 83-91.<br /></ref> به طور کلی یک نمونه سرمه دارای متوسط عناصر 34% سرب، 30% کربن، 13% روی، 9% بورون، 4% کلسیم، 4% آهن، 2% سیلیکون و 4% غیره می‌باشد.<ref>Bassal HN (2013). ''Elemental Composition Study of Kohl Samples''. Arab Journal of Nuclear Science and Applications. 46(3): 133-140.<br /></ref>
 
دولومیت CaMg(CO3) 2، باریت (BaSO4)، نمک یا هالیت (NaCl)، پارافین، کربن، نیتروژن، سیلیس، آهن، آلومینیوم، گوگرد و دیگر ترکیبات آلی غیربلوری می‌باشد.<ref>Hardy A, Walton R, Vaishnav R. Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo. J Environ Health Res 2004; 14(1): 83-91.<br /></ref> به طور کلی یک نمونه سرمه دارای متوسط عناصر 34% سرب، 30% کربن، 13% روی، 9% بورون، 4% کلسیم، 4% آهن، 2% سیلیکون و 4% غیره می باشد.<ref>Bassal HN. Elemental Composition Study of Kohl Samples. Arab Journal of Nuclear Science and Applications 2013; 46(3): 133-140.<br /></ref>  


<br />
<br />


==='''روایات'''===
===روایات===
در کتاب دعائم الاسلام از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است « انه امر بالا کتحال بالا ثمد و قال » (ص): «علیکم به فانه مذهبۀ لِلْقَذى مصفاة للبصر». پیامبر اکرم (ص) سفارش کردند که مسلمانان با إثمد سرمه بکشند و ضمن تأکید بر این نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به إثمد خار و خاشاک را خارج نموده و چشم را پاک می کند.<ref>Mostadrak Alvasael, Jelde aval, Abvaab Adaabe Alhemam, Baabe 30, Hadith aval.</ref> در روایت دیگری از آن حضرت: «علیکم بالا ثمد، فانه یجلو البصر و ینبت الشعر» سرمه (با إثمد) را ترک نکنید که باعث جلا و نورانیت چشم و روئیدن موها می شود.<ref>Lamghani. 1: 106</ref> در کتاب مصباح الزائر آورده شده است که: «ان النبی (ص) کان اذا سافر حمل معه خمسة أشیاء: المرآة و المکحلۀ و المذرى و السواك و المشط. پیامبر (ص) همواره در سفرها پنج چیز همراه داشت؛ آینه، سرمه، چنگال، مسواک و شانه.<ref>Baharal anvaar. 97 and 73: 103: 239.</ref> «و کان لا یفارقه فی اسفاره قارورة الدهن و المکحلۀ و المقراض و المرآة و السواك و المشط» پیامبراسلام (ص) همیشه شش چیز در سفر همراه داشت. 1- شیشه کوچکی از روغن و کرم 2- سرمه دان 3- قیچی 4- آینه 5- مسواک 6- شانه.<ref>Mostadrak Alvasel, Abvaab Adaab Alhamam. 1; 29: Hadith 2.</ref> پیامبر اکرم (ص): «الکحل فی العینین یجلو البصر» سرمه کشیدن چشمان، دیده را جلا می دهد.<ref>Alferdos. 1: 311, Hadith 4937 and An hazife ben Aliman, kanz Alamal. 6: 646, Hadith 17208.</ref>
در کتاب دعائم الاسلام از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است «أَنَّهُ أَمَرَ بِالاِكْتِحَالِ بِالْإِثْمِدِ وَ قَالَ» (ص): «عَلَيْكُمْ بِهِ فَإِنَّهُ مَذْهَبَةٌ لِلْقَذَى مَصْفَاةٌ لِلْبَصَرِ». پیامبر اکرم (ص) سفارش کردند که مسلمانان با اثمد سرمه بکشند و ضمن تأکید بر این نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به اثمد خار و خاشاک را خارج نموده و چشم را پاک می‌کند.[https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/197001/translate?rownumber=2] در روایت دیگری از آن حضرت: «عَلَيْكُمْ بِالْإِثْمِدِ فَإِنَّهُ يَجْلُو الْبَصَرَ وَيُنْبِتُ الشَّعْرَ» سرمه (با اثمد) را ترک نکنید که باعث جلا و نورانیت چشم و روئیدن موها می‌شود.[https://lib.efatwa.ir/43902/1/69/%D8%A7%D8%AB%D9%85%D8%AF%2B%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B9%D8%B1] «وَ كَانَ لاَ يُفَارِقُهُ فِي أَسْفَارِهِ قَارُورَةُ اَلدُّهْنِ وَ اَلْمُكْحُلَةُ وَ اَلْمِقْرَاضُ وَ اَلْمِرْآةُ وَ اَلسِّوَاكُ وَ اَلْمَشْطُ» پیامبر اسلام (ص) همیشه شش چیز در سفر همراه داشت. 1- شیشه کوچکی از روغن و کرم 2- سرمه‌دان 3- قیچی 4- آینه 5- مسواک 6- شانه.[https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/196999/translate/%D9%88%20%DA%A9%D8%A7%D9%86%20%D9%84%D8%A7%20%DB%8C%D9%81%D8%A7%D8%B1%D9%82%D9%87%20%D9%81%DB%8C%20%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1%D9%87%20%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B1%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%87%D9%86%20%D9%88%20%D8%A7%D9%84%D9%85%DA%A9%D8%AD%D9%84%DB%80%20%D9%88%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6%20%D9%88%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%A2%D8%A9%20%D9%88%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%83%20%D9%88%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%B7?rownumber=1] پیامبر اکرم (ص): «الکحل فی العینین یجلو البصر» [https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/98018/explanation/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AD%D9%84%20%D9%81%DB%8C%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%86%20%DB%8C%D8%AC%D9%84%D9%88%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B5%D8%B1?rownumber=1&section=explanation] سرمه کشیدن چشمان، دیده را جلا می‌دهد.


===='''زمان سرمه کشیدن:'''====
====زمان سرمه کشیدن====
زمان مناسب براى سرمه کشیدن شب و موقع خواب است.
زمان مناسب براى سرمه کشیدن شب و موقع خواب است.[https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/116634/translate/%D8%A7%D8%AB%D9%85%D8%AF?rownumber=4]


نوع سرمه و جنس میل آن: در روایات فوق مشاهده می شود که در بسیارى از روایات بر سرمه اثمد تأکید شده است. بنابراین شایسته است این نوع سرمه مورد استفاده قرار گیرد. سرمه إثمد، اثمد سنگ معروفی است که از آن سرمه گرفته می شود و به نام سرمه اثمد نامیده می شود، همه علماء اهل لغت اتّفاق نظر دارند، اما این که معدن این سنگ کجاست، اختلاف نظر وجود دارد. در مجمع البحرین آمده است: اثمد سنگى است که به وسیله آن سرمه مى کشند و معادن آن در مشرق است، و برخى معتقدند معادن آن در اصفهان است.[https://lib.eshia.ir/20008/1/322/%D8%A5%D8%AB%D9%85%D8%AF]
====نوع سرمه====
در روایات فوق بر سرمه اثمد تأکید شده است. اثمد سنگ معروفی است که از آن سرمه گرفته می‌شود و به نام سرمه اثمد نامیده می‌شود. در باب محل معدن این سنگ اختلاف‌نظر وجود دارد. در مجمع‌البحرین آمده است: اثمد سنگى است که به وسیله آن سرمه مى‌کشند و معادن آن در مشرق است، و برخى معتقدند معادن آن در اصفهان است.[https://lib.eshia.ir/20008/1/322/%D8%A5%D8%AB%D9%85%D8%AF] برخی نیز این سرمه را سرمه مکه می‌نامند.




===منابع===
==منابع==
[[رده:آرایش زنان]]
[[رده:آرایش زنان]]
[[رده:آرایش صورت]]
[[رده:آرایش صورت]]
سطر ۸۱: سطر ۶۹:
[[رده:سنگهای درمانی]]
[[رده:سنگهای درمانی]]
[[رده:آرایش سنتی]]
[[رده:آرایش سنتی]]
<references />نویسنده: حکمت بروجردی
<references />
 
==پیوند به بیرون==
 
#[https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86 ویکی‌پدیای فارسی]
#[http://varesaneentezar9.blogfa.com/post/79 مجله علمی وارثان انتظار]
#[http://www.pezeshk.us/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C/20006 سایت پزشکان بدون مرز]
#[https://hadith.inoor.ir/fa/home سایت جامع‌الاحادیث]
#[https://lib.efatwa.ir/ کتابخانه مدرسه فقاهت]
 
 
 
نویسنده: حکمت بروجردی

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۰۶

سنگ سرمه (اثمد)
سرمه

سرمه/su(o)rma(e)/ یکی از مواد آرایشی چشم و یک بخش از آرایش موسوم به هفت قلم است که خاصیت زیبایی و درمانی را توأمان دارد.

ریشه‌شناسی

سرمه/su(o)rma(e)/ مخلوطی است از کانی‌های آنتیموان که سیاه رنگ است و از آن برای آرایش پلک چشم و مژه‌ها و درمان چشم استفاده می‌شود. این واژه برگرفته از واژه ترکی /sürmä/ مشتق از ریشه sür- به معنای مرهم نهادن و روغن مالیدن است.[۱]

سرمه‌دان قدیمی

ترکیبات اصلی سرمه خالص شامل سولفید آنتیموان و تری سولفید است. سرمه را اصالتا از سنگی براق و تیره که در عربی اثمد و در انگلیسی آنتیموان گفته می‌شود می‌گیرند، هرچند انواع بدلی نیز دارد.[۲]


پیشینه

میل سرمه

سرمه کشیدن در میان زنان و مردان از پیشینه‌ای بسیار طولانی برخوردار است. ظاهرا اولین کسانی که از این ماده استفاده کردند مردم مصر باستان بودند که حدود 3100 سال قبل از میلاد مسیح برای ضدعفونی و حفاظت چشم‌ها از انعکاس شدید نور شن‌های بیابانی بر چشمان خود سرمه می‌کشیدند.[۳] در دوره هخامنشیان در ایران نیز اشراف و صاحب‌منصبان این ماده را برای زیبایی و آرایش چشم به کار می‌بردند. کورش سرمه کشیدن و آرایش صورت را برای زیباتر کردن چشمان و صورت اشخاص اجبار کرده بود.[۴] در دوره ساسانیان نیز از سرمه برای همین منظور و نیز به منظور تقویت نور چشم استفاده می‌شده است. خسرو پرویز نوعی سرمه استفاده می‌کرد که به آن سرمه خاک بین می‌گفتند چنان بود که «هر که یک بار در چشم کشیدی تا یک گز عمق زمین را بدیدی و تا مدت یکسال این چنین بودی».[۵]

در طب اسلامی نیز به نقل از معصومین خواص زیادی برای سرمه (سنگ) ذکر شده و استفاده از آن بسیار توصیه شده است.[۱] در ایران سرمه کشیدن برای زنان به مثابه ریمل کشیدن در زمان کنونی بود. این آرایش از چشم سفرنامه‌نویسان غربی دور نمانده، چنانکه شاردن می‌نویسد:[۶]

مردان و زنان ایرانی هر صبحگاه سرمه سیاه به چشمان و مژگان خود می‌کشند، و قلم پولادین نازک صیقلی شده‌ای از پلک می‌گذرانند، و می‌گویند این کار نور چشم را می‌افزاید، اما سرمه بیشتر برای جاذبه و زیبایی چشمان است و زنان بیشتر بکارش می‌برند.

خواص

از سرمه برای پیشگیری و درمان بیماری‌های چشمی، سیاه کردن پلک‌ها و به منظور زیبایی چشم‌ها و مژه‌ها از گذشته تا به امروز استفاده می‌شود. یکی از علل استفاده از آن به خصوص در نواحی جغرافیایی که نور خورشید در آنها بسیار زیاد است جلوگیری از انعکاس نور آفتاب می‌باشد، به طوری که می‌توان اثر آن را بر کاهش انعکاس نور و اشعه فرابنفش به مثابه عینک آفتابی دانست.[۷] استفاده از سرمه، چشم را از آلودگی میکروبی محافظت می‌کند، موجب تسکین درد چشم‌ و رفع خستگی آن می‌شود.[۸] در تحقیقی که به منظور بررسى آثار ضد میکروبى اثمد (سرمه) بر روى پنج نوع باکترى گرم مثبت و گرم منفى از عوامل بیمارى‌هاى چشمى در محیط آزمایشگاهی انجام شده است مشخص شده که اثمد توانایی از بین بردن باکتری باسیلوس سوبتیلیس را داراست.[۹] نرم کردن عضلات چشم و تسهیل در خون‌رسانی و مبارزه با پیرچشمی از خواص استفاده از سرمه می‌باشد. چربی‌های موجود در نوعی سرمه به نام چهار مغز که سرشار از مواد مغذی است از خونریزی داخلی چشم نیز جلوگیری به عمل می‌آورد. سرمه موجب جلوگیری از آب سیاه و آب مروارید می‌شود، آب ریزش چشم را بر طرف می‌کند، به افزایش استقامت ماهیچه‌های چشم کمک شایانی می‌کند و همچنین برخی از عناصر ضروری را برای سلامت سلول‌های چشم فراهم می‌کند.[۱۰] سرمه به رشد موهای مژه کمک کرده و از ریزش آن جلوگیری می‌کند.[۱۱]

نظر حکمای قدیم

حکمای طب سنتی بر استفاده از این ماده برای مقاصد پیشگیری یا درمان بیماری‌های چشم تأکید داشتند. خیام در خواص سرمه می‌نویسد:[۱۲]

... کودک خرد را... چون به میل زرین چشم سرمه کنند از شب کوری و آب دویدن چشم ایمن بود، و در قوت بصر زیادت کند.

ابوالقاسم عبدالله کاشانی می‌نویسد:[۱۳]

حجر اثمد یا سنگ سرمه چشم را به غایت نافع بود. تقویت اعصاب نماید و نور بصر جمع کند و آفت‌های رمدی را دفع کند و چشم پیران را که به سبب کبر سن ضعف پذیرفته باشد... به غایت نافع بود... .

بیرونی ذیل خواص بی‌شماری که برای اثمد می‌شمرد و می‌گوید:[۱۴]

پارسیان «سنگ سرمه» گویند و هندوان «کردیاجن» و رومیان «کرخلن»، و صیادنه [داروسازان] این نواحی را معتقد آنست که بهترین اوصباهانی [اصفهانی] است و نشان و صفت او آنست که براق باشد و برو دندان‌ها باشد درشت. و پس از اصباهانی هرویست، و پس از هروی زراونی که در معدن زریافته شود بطرف زاولستان و هرچ جز اصباهانی است براق نیست بلکه تیره رنگ است. چشم را مقوی باشد و صحت چشم نگاه دارد و بدل او در منفعت سرب سوخته باشد.

هروی می‌نویسد:[۱۵]

اُثمُد سُرمه است و اوسنگی هست گران، و بهترینش آن بود که سنگ خارا اندر او کم بود و چون بشکنی برق زند، و او سرد است و اندر او قبض است، و بگرمی و رطوبتی که چشم را تعریض کند سود دارد چون اندر وی کشی، ودمعه را بکشد و ریش‌های زشت چشم را پاک کند و چون با پیه کهن طلا کنی بر جایی از تن که آتش بسوخته باشد منفعت دارد، و از افراز مغز و بصر را قوی گرداند، و اشک را ببرد و هر رطوبتی و گرمی که اندر چشم بود بکشد و آماس‌های گرم بنشاند.

تنکابنی برای سرمه خواص زیر را می‌شمرد:[۱۶]

با اندک مشک مقوی باصره پیران و حمول او جهت قطع جریان حیض و خروج مقعد و ضماد او بر پیشانی و نصف سر جهت قطع رعاف که از حجب دماغ باشد و با پیه تازه جهت سوختگی آتش و با روغن‌ها چون بر بدن طلا کنند جهت کشتن و رفع قمل و ذرور او جهت جراحات تازه و قطع خون او و قروح ذکر و خصیه و طبقه قرنیه چشم بغایت مفید و محرق او که با پیه سرشته بر آتش گذاشته باشند تا شعله‌ور گشته بسوزد، لطیف تر و مغسول او الطف است و با مروارید و سرگین حردون و شکر جهت غشاوه و بیاض چشم مجرّب و با حضض و سماق جهت دمعه و جرب به دستور مجرّب است.

آداب سرمه کشیدن

رسم بود سرمه را پس از خرید توی کاغذی بریزند و چند پول و شاهی سفید قاطی آن کنند و آن کاغذ را که سرمه و پول در آن بود، تا کنند و دم در اطاق، زیر فرش بگذارند تا سرمه پا بخورد و به اصطلاح کشته شود به گونه‌ای که زمان به چشم کشیدن ندود یعنی سرمه آب نیندازد و نشد (نشر) نکرده، صورت را سیاه نکند. وقت سرمه کشیدن می‌بایست آسمان صاف باشد و کوچک‌ترین لکه ابری پیدا نباشد که در غیر اینصورت سبب لک آوردن چشم می‌شود. برای سرمه کشیدن، میل سرمه‌دان را نخست توی گلاب می‌زدند که سرمه را به خودش بگیرد و آنگاه به چشم می‌کشیدند. سرمه‌دان از وسایل ضروری در جهیزیه عروس بود. سرمه‌دان را از پارچه‌های فاخر مانند مخمل ابریشمی و ترمه و امثال آن می‌دوختند و روی آن مروارید یا جواهری ارزشمند قرار می‌دادند.[۱۷] میل و سرمه‌دان وسیله‌ای شخصی بود و زنان در قدیم میل سرمه‌دان همدیگر را به کار نمی‌بردند. سرمه کشیدن هم مهارت می‌خواست که زیاد و کم نشود. و برای این کار میل سرمه‌دان را اول توی گلاب می‌زدند که سرمه به خودش بگیرد، بعد به چشم می‌کشیدند.[۱۸]


گونه‌های سرمه

معمولاً سرمه‌های عربی از آنتیموان تری سولفید و سنگ معدن استیبنیت (Stibnite) معروف به اثمد ساخته می‌شدند.[۲] این سرمه‌ها گران و کمیاب بوده و به همین جهت به تدریج طی سال‌ها سولفید سرب یا گالن (Galena) که به اندازه استیبنیت دارای رنگ مشکی تیره و نمای درخشنده بود جانشین آن شد.[۱۹] در گذشته که مردم شب‌ها برای روشن کردن فضای منزل از چراغ‌های پیه سوز یا روغن کنتو که محصول دانه گیاهی به نام بیدانجیر (کنتو) بود استفاده می‌کردند، سنگی را روی فتیله‌ای که آغشته به روغن و در حال سوختن بود، می‌گرفتند و از این طریق سرمه را تهیه می‌کردند.[۲] انواع دیگر سرمه را به خصوص در ایران از سوزاندن فندق، کرچک، بادام و یا دیگر دانه‌های روغنی، مغز استخوان گاو، یا ترکیب آنها (پسته، بادام، فندق و مغز استخوان گاو مشهور به چهار مغز) و به صورت دست‌ساز و صنعتی تهیه می‌کنند. برخی از انواع سرمه به صورت زیر تهیه می‌شد:

1- سرمه ترمه: ترمه کشمیری را فتیله می‌کردند و در ظرفی که از مس نبود و در آن کره انداخته بودند می‌خواباندند و سر فتیله را آتش می‌زدند تا فتیله آرام آرام بسوزد. یک سه پایه کوچک هم روی ظرف می گذاشتند به گونه ای که پایه‌های سه پایه پشت کاسه و روی زمین قرار می‌گرفت، سپس یک پیاله یا بشقاب چینی را روی آن سه پایه به صورت برعکس می‌گذاشتند به طوری که داخل پیاله روی آتش قرار می‌گرفت. با سوختن فتیله دودش به آن پیاله یا بشقاب می‌گرفت. وقتی فتیله کاملا می‌سوخت، بشقاب (یا پیاله) را از روی سه پایه برمی‌داشتند و با دم قاشق، دوده‌ها را از پیاله یا بشقاب می‌کشیدند و توی کاغذ، ظرفی پاک، و یا سرمه دان می‌ریختند و به چشم می‌کشیدند.

2- سرمه دنبه: دنبه را ریز ریز می‌کردند و در ظرفی می‌ریختند و روی آتش می‌گذاشتند و با قاشق هم می‌زدند تا آب شود. روغنش که خارج می‌شد، دنبه های سوخته را درمی‌آورده دور می‌ریختند. آنگاه فتیله‌ای از پنبه درست می‌کرده و درون روغن گذاشته، سپس سه پایه و بشقابی برمی‌داشتند و مانند روشی که درباره سرمه ترمه نوشته شد، عمل می‌کردند. سرمه دنبه بیشتر جنبه آرایشی داشت. این سرمه را به سبب چربی زیاد به ابرو نیز می‌کشیدند و یک خال هم با همان سرمه میان ابروها می‌نهادند و به آن زنگک کشیدن می‌گفتند.

3- سرمه قلم گاو: مغز سه چهار قلم گاو را در پیاله ای ریخته روی آتش می‌گذاشتند. پس از آن که ذوب شد یک فتیله از پنبه درست کرده و دقیقا مانند دیگر سرمه‌ها عمل می‌کردند. سرمه قلم گاو، به لحاظ طبع سرد شمرده می‌شد و برای جوش‌های چشم که ناشی از گرمی بود استفاده می‌شد.

4- سرمه بادام: روغن مغز بادام شیرین را می‌گرفتند، بدین صورت که بادام را نرم می‌کوبیدند و اندک اندک به آن آب افزوده فشار می‌دادند تا روغنش خارج گردد. سپس یک فتیله از پنبه درست می‌کردند و توی روغن بادام می‌گذاشتند و سرش را آتش می‌زدند و مانند سایر سرمه‌ها عمل می‌کردند. سرمه بادام بیشتر جنبه تقویتی برای چشم داشت.

5- سرمه هدهد: هدهد را می‌کشتند و خونش را می‌گرفتند و گویا با چیزی درمی‌آمیختند و برای سپیدبختی بر چشم می‌کشیدند.

6- سرمه سنگ: سرمه سنگ ظاهرا همان اثمد بوده و معتقد بودند بعد از سرمه هفت جواهر قوتش از دیگر سرمه ها بیشتر است. برای این که آواز آدم خوش آوازی را خراب کنند نیز به او سرمه سنگ می‌خوراندند.[۱۷]

7- سرمه هفت جواهر: طلا و نقره و الماس و یاقوت و زبرجد و لعل و در را با هم می‌ساییدند و این سرمه را از همه سرمه‌ها قوی‌تر می‌دانستند.[۱۷]

روش دیگر سرمه هفت جواهر بدین صورت بود که هفت نوع جواهر را سوزانده با مغز گردو و مغز بادام و مغز پسته، که آنها را هم سوزانده بودند مخلوط کرده و می‌کوبیدند و استخوان سوخته قلم پای طاووس به آن می‌افزودند؛ زیرا معتقد بودند استخوان پای طاووس چشم را قوت می‌دهد. سرمه کشیدن هم مهارت می‌خواست که زیاد و کم نشود. و برای این کار میل سرمه‌دان را اول توی گلاب می‌زدند که سرمه به خودش بگیرد، بعد به چشم می‌کشیدند.[۱۸]


ترکیبات

پژوهش‌هایی که در زمینه ترکیبات موجود در سنگ سرمه شده نشان می‌دهد اغلب نمونه‌های آن حاوی مقادیر قابل ملاحظه‌ای سرب، آلومینیوم، کافور و جوهر نعناع می‌باشد.[۲۰] محققین عقیده دارند که یکی از خواص درمانی استفاده از سنگ سرمه، فعالیت ضد میکروبی املاح با غلظت اندك فلز سنگین سرب موجود در آن می‌باشد. سرمه به خصوص نوع معدنی آن حاوی ترکیبات سولفید سرب (Pbs)، اکسید سرب (Pb3O4)، هماتیت (Fe2O3)، مگنتیت (Fe3O4)، اکسید روی (ZnO)، کربن غیر بلوری، کلسیت (CaCO3)، ساسولیت (H3BO3)، کلسیت/ آراگونیت (CaCO3)، سیلیکون عنصری، تالک (Mg3Si4O10(OH)2) مس (Cu2O)، سولفید آنتیموان (Sb2S3)، ژئوتیت (FeO(OH))، دولومیت CaMg(CO3) 2، باریت (BaSO4)، نمک یا هالیت (NaCl)، پارافین، کربن، نیتروژن، سیلیس، آهن، آلومینیوم، گوگرد و دیگر ترکیبات آلی غیربلوری می‌باشد.[۲۱] به طور کلی یک نمونه سرمه دارای متوسط عناصر 34% سرب، 30% کربن، 13% روی، 9% بورون، 4% کلسیم، 4% آهن، 2% سیلیکون و 4% غیره می‌باشد.[۲۲]


روایات

در کتاب دعائم الاسلام از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است «أَنَّهُ أَمَرَ بِالاِكْتِحَالِ بِالْإِثْمِدِ وَ قَالَ» (ص): «عَلَيْكُمْ بِهِ فَإِنَّهُ مَذْهَبَةٌ لِلْقَذَى مَصْفَاةٌ لِلْبَصَرِ». پیامبر اکرم (ص) سفارش کردند که مسلمانان با اثمد سرمه بکشند و ضمن تأکید بر این نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به اثمد خار و خاشاک را خارج نموده و چشم را پاک می‌کند.[۳] در روایت دیگری از آن حضرت: «عَلَيْكُمْ بِالْإِثْمِدِ فَإِنَّهُ يَجْلُو الْبَصَرَ وَيُنْبِتُ الشَّعْرَ» سرمه (با اثمد) را ترک نکنید که باعث جلا و نورانیت چشم و روئیدن موها می‌شود.[۴] «وَ كَانَ لاَ يُفَارِقُهُ فِي أَسْفَارِهِ قَارُورَةُ اَلدُّهْنِ وَ اَلْمُكْحُلَةُ وَ اَلْمِقْرَاضُ وَ اَلْمِرْآةُ وَ اَلسِّوَاكُ وَ اَلْمَشْطُ» پیامبر اسلام (ص) همیشه شش چیز در سفر همراه داشت. 1- شیشه کوچکی از روغن و کرم 2- سرمه‌دان 3- قیچی 4- آینه 5- مسواک 6- شانه.[۵] پیامبر اکرم (ص): «الکحل فی العینین یجلو البصر» [۶] سرمه کشیدن چشمان، دیده را جلا می‌دهد.

زمان سرمه کشیدن

زمان مناسب براى سرمه کشیدن شب و موقع خواب است.[۷]

نوع سرمه

در روایات فوق بر سرمه اثمد تأکید شده است. اثمد سنگ معروفی است که از آن سرمه گرفته می‌شود و به نام سرمه اثمد نامیده می‌شود. در باب محل معدن این سنگ اختلاف‌نظر وجود دارد. در مجمع‌البحرین آمده است: اثمد سنگى است که به وسیله آن سرمه مى‌کشند و معادن آن در مشرق است، و برخى معتقدند معادن آن در اصفهان است.[۸] برخی نیز این سرمه را سرمه مکه می‌نامند.


منابع

  1. ↑ حسن دوست، محمد (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ص1725.
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ Al-Kaff, A., Al-Rajhi, A., Tabbara, K., & El-Yazigi, A. (1993). Kohl-the traditional eyeliner: use and analysis. Annals of Saudi medicine, 13(1), 26-30.
  3. ↑ Baptiste W. Kohl (2008). The precursor to modern mascara. EzineArticle:1-4
  4. ↑ ضیاپور، جلیل (1343). پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان. تهران: هنرهای زيبای كشور، اداره‌كل موزه‌ها و فرهنگ عامه. ص4.
  5. ↑ خلف، محمدحسین (1376). برهان قاطع. ج2. به قلم محمد معین. تهران: امیرکبیر. ص1129.
  6. ↑ شاردن، ژان (1345). سفرنامه شاردن. ج7. ترجمه محمد عباسی. تهران. ص36.
  7. ↑ Hardy A, Walton R, Vaishnav R (2004). Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo. J Environ Health Res;14(1): 83-91.
  8. ↑ Karim N, Jallad A, Hartmut G (2005). Characterization of a hazardous eyeliner (kohl) by confocal Raman microscopy, J Hazardous Materials;124: 236–240.
  9. ↑ Sadatfar A, Mirzaii M, Fromadi A, Mashku M. Study of Antimicrobial Effects of gram positive and gram negative bacteria Kohl on Thursday in vitro, [undergraduate thesis]. [Kerman]: Kerman Medical of science; 2001
  10. ↑ Karim N, Jallad A, Hartmut G. Characterization of a hazardous eyeliner (kohl) by confocal Raman microscopy, J Hazardous Materials 2005; 124: 236–240.
  11. ↑ Hardy R, Vaishnav Z, Al-Kharusi H, Worthing MA(1998). Composition of eye cosmetics (Kohls) used in Oman. J Ethnopharmacology; 60: 223–234.
  12. ↑ خی‍ام‌، ع‍م‍رب‍ن‌ اب‍راه‍ی‍م‌ (1380). نوروزنامه. ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ش‍ی‍ه‌ م‍ج‍ت‍ب‍ی‌ م‍ی‍ن‍وی‌. تهران: اساطیر. ص21.
  13. ↑ کاشانی، عبدالله‌ (1386). عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب. به کوشش ایرج افشار. تهران: المعی. صص189-190.
  14. ↑ بیرونی، ابوریحان (1352). صیدنه. ترجمه فارسی قدیم از ابوبکر بن علی بن عثمان کاسانی. به کوشش منوچهر ستوده، ایرج افشار. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی. ص40.
  15. ↑ الهروی، موفق الدین ابومنصور علی (1346). الابنیه عن حقائق الادویه یا روضة الانس و منعقد المنفس. به تصحیح احمد بهمنیار. به کوشش حسین محبوبی اردکانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ص30.
  16. ↑ تنکابنی، سیدمحمدمومن (1387). تحفة المومنین. تصحیح و تحقیق روجا رحیمی، محمدرضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند. تهران: مؤسسه نشر شهر. ص28.
  17. ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ ۱۷٫۲ کتیرایی، محمود (1378). از خشت تا خشت. تهران: ثالث. صص355-358.
  18. ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ مونس الدوله (1380). خاطرات مونس الدوله ندیمه حرمسرای ناصرالدین شاه. به کوشش سیروس سعدوندیان. تهران: زرین. صص26-27.
  19. ↑ Al-Hazza SAF, Krahn PM (1995). Kohl: a hazardous eyeliner. Int Ophthalmol 19(2): 83-88.
  20. ↑ Al-Ashban MA, Shah AH. Kohl (surma): a toxic traditional eye cosmetic study in Saudi Arabia. J Public Health 2004; 118: 292–298.
  21. ↑ Hardy A, Walton R, Vaishnav R. Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo. J Environ Health Res 2004; 14(1): 83-91.
  22. ↑ Bassal HN (2013). Elemental Composition Study of Kohl Samples. Arab Journal of Nuclear Science and Applications. 46(3): 133-140.

پیوند به بیرون

  1. ویکی‌پدیای فارسی
  2. مجله علمی وارثان انتظار
  3. سایت پزشکان بدون مرز
  4. سایت جامع‌الاحادیث
  5. کتابخانه مدرسه فقاهت


نویسنده: حکمت بروجردی

برگرفته از «https://portals.nlai.ir/zanan/index.php?title=سرمه&oldid=13675»