فخرالدوله (تومان آغا)

تومان آغا فخرالدوله (1278 ق - 1310 ق)، دختر هفتم و فرزند دهم ناصرالدین شاه، از زنان شاعر و هنرمند دوره ناصری است.

زندگینامه

تومان آغا فخرالدوله در سال 1278 ق. از خازن الدوله همسر صیغه ای ناصرالدین شاه زاده شد. یک سال بعد همین زن، دختر دیگری به دنیا آورد که او را توران آغا نامیدند. این دو خواهر در دوران کودکی و قبل از بلوغ مادر خود را از دست دادند و ناصرالدین شاه که از این واقعه سخت آزرده خاطر شده بود، تربیتشان را به تاج الدوله ، یکی از همسران عقدیش، سپرد. تاج الدوله نیز در تربیت آنها سخت کوشید و با استخدام معلم سرخانه به تعلیم و تربیت آنان همت گماشت. هنگامی که به سن بلوغ رسیدند، ناصرالدین شاه به تومان آغا لقب فخرالدوله و به توران آغا لقب فروغ الدوله داد .

فخرالدوله دختری شاعر، نقاش و خوش بیان بود و خطی بسیار خوش داشت. علاقه ناصرالدین شاه به فخرالدوله به حدی بود که اگر اختلافی یا نزاعی در بین افراد دربار پیش می آمد که فخرالدوله یکی از طرفهای دعوا بود، شاه آشکارا از فخرالدوله حمایت میکرد. او بسیار مورد توجه و احترام پدر بود و در اندرون شاهی از مقام والایی برخوردار بود.

ازدواج

تومان آغا دلباخته مهدی قلی خان مجدالدوله امیرآخور دربار شد و لذا در روز 24 ذیقعده 1299، مجدالدوله مادرش را به خواستگاری فخرالدوله فرستاد. این خواستگاری که موافق میل شاه نبود با بی اعتنایی از طرف او مواجه گردید. ولی تومان آغا چنان شیفته مجدالدوله بود که عدم تمایل پدر او را از تصمیم خود منصرف نکرد. او روز 20 ذیحجه 1299 بدون حضور شاه، به همسری مهدی قلی خان مجدالدوله درآمد. ناصرالدین شاه نیز که در خاطرات خود به شرح مو به موی جزئیات می پردازد، نکته ای و سخنی راجع به عروسی فخرالدوله به میان نیاورده و این نکته تأییدی است بر قول اعتمادالسلطنه در ارتباط با عدم تمایل شاه به این عروسی. شاه بعد از عروسی فخرالدوله چنین می نویسد: فخرالدوله هم که به خانه امیرآخور (مجدالدوله) رفته است حالا باید خودمان این روزنامه ها را بنویسیم. فخرالدوله فرزندی نداشت.

هنر

بسیاری از یادداشتهایی که از ناصرالدین شاه برجای مانده با خط زیبای فخرالدوله به رشته تحریر درآمده، به طوری که از سال 1299ق. که فخرالدوله بیست و یک ساله بوده است، در متون خاطرات ناصرالدین شاه، دستخط او به تناوب مشاهده می گردد و صفحات زیادی از خاطرات ناصرالدین شاه از سال 1300 ق. به بعد، به خط فخرالدوله است.، شبها هنگامی که ناصرالدین شاه به بستر می رفت، نقیب الممالک به نقل قصه های شیرین می پرداخت، و فخرالدوله با کاغذ و قلم و دوات پشت در نیمه باز اطاق می نشست و گفته های نقال را به رشته تحریر درمی آورد، از جمله این قصه ها، داستانهای امیرارسلان و زرین ملک بود که برای شاه بسیار مطلوب بود، و دستور داده بود که هرگاه فخرالدوله در خانه خود به سر می برد قصه های دیگر نیز نقل شود تا او از نوشتن باز نماند، بدین ترتیب دو داستان امیرارسلان و زرین ملک با فکر نقیب الممالک و همت و دستخط فخرالدوله است. او نقاشی و منبت کاری نیز مهارت داشت.

اشعار

فخرالدوله دارای طبعی موزون بود. دیوان اشعار تومان آغا که با خط زیبای خود شاعر به رشته تحریر درآمده ظاهرا نزد شاهزاده سلطان محمود میرزا برادر کوچک احمدشاه در پاریس موجود بوده است.

فخرالدوله به فخری و بی نشان تخلص می کرد. غزل زیر از اوست.

ایا بُتی که قمر باج می دهد به جبینت

خدا کند که نهم لب بر آن لب شکرینت

تو آفتابی و من همچو ذره ام به بر تو

تو شاه کشور حسنی و من گدای کمینت

بیاد گوشه چشمت خوشم به گوشه نشینی

گهی زمهر نگه کن به یار گوشه نشینت

فغان که نیست ره آمدن به کوی تو جانا

زبس که چشم رقیبان دون بود به کمینت

شنیده ام که سر لطف با رقیب نداری

هزار شکر خدا را که دیده دید چنینت

به سوی فخری بی دل ز راه مهر نظر کن

ایا شهی که بود ملک حسن زیر نگینت

فخرالدوله بدون فرزند در سال 1309 به بیماری سل مبتلا گشت و درگذشت. اما درگذشت فخرالدوله را اعتمادالسلطنه روز 14 رمضان 1310 اعلام کرده است.