فروغ‌الدوله (توران آغا)

نوشته به خط ناصرالدین شاه (از راست، خانم‌ها): فخرالدوله، فروغ‌الدوله و لیلا خانم، پسر بچه: عزیزالسطان

فروغ‌الدوله به همراه دو دختر خود فروغ‌الملک و ملک‌الملوک

شعری از توران آغا فروغ‌الدوله به مناسبت به توپ بستن خانه خود توسط قوای قزاق در بیست و پنجم جمادی الاول 1326ق.

فروغ‌الدوله (1279 ـ 1335 ق) دختر ناصرالدین شاه و از معدود زنان دربار بود که در نهضت مشروطیت نقش داشت.

زندگی‌نامه

فروغ‌الدوله (توران آغا) هشتمین دختر ناصرالدین شاه بود که از یکی از زنان صیغه‌ای ناصرالدین شاه به نام خازن‌الدوله در 1279 قمری تولد یافت. او با فخرالدوله (تومان آغا)، همسر مجدالدوله از یک مادر بود. فخرالدوله یک سال از فروغ‌الدوله بزرگتر بود. از آنجا که مادرشان خیلی زود از دنیا رفت، این دو تحت نظر خجسته خانم تاج‌الدوله، مادربزرگ معیرالممالک و از زنان عقدی ناصرالدین شاه تربیت شدند. فروغ‌الدوله بعدها به ملکه ایران شهرت یافت و ذیل نامه‌هایی که از تهران به ظهیرالدوله همسر خود (حاکم گیلان) می‌نوشت امضای ملکه ایران را می‌گذاشت. وی در رمضان 1335 ق. درگذشت.

ازدواج

فروغ‌الدوله در 1297 ق. به عقد علی خان دولو قاجار ظهیرالدوله، پسر محمدناصرخان پسر محمدابراهیم خان سردار درآمد. ظهیرالدوله که متولد 1281 ق بود دو سال از عروس کوچکتر بود. او از دراویش نعمت‌اللهی بود و اگرچه فروغ‌الدوله در آغاز زندگی، طریقه شوهرش را که تصوف بود نمی‌پسندید، ولی چنانچه نقل نموده‌اند، بعدها به همان طریقه پیوستگی و دلبستگی یافت. فرزندان ظهیرالدوله و فروغ‌الدوله عبارت بوده‌اند از قمرسلطان ملقب به عزیزالملوک، محمدناصر ظهیرالسلطان (خان خانان)، ولیه یا زهرا سلطان ملقب به فروغ‌الملک، ناصرقلی خان مظفرالدوله، ملک‌الملوک، اشرف‌الدوله یا ملکه آفاق و ناصرعلی خان.

ویژگی‌ها

فروغ‌الدوله زنی با سواد و ادیب بود و شعر می‌گفت. از وی اشعار و دستخط‌های بسیاری برجای مانده است. معیرالممالک چند نمونه از اشعارش را نقل کرده است.او به اعتبار شوهرش به صفا تخلص می‌کرد. فروغ‌الدوله که در سلک درویشان درآمده بود به همراه دو دخترش فروغ‌الملوک و ملک‌الملوک لباس درویشی می‌پوشید، کلاه درویشی به سر می‌گذاشت، کشکول و منتشا به دست، بدون حجاب عکس می‌گرفت. در جشن تولد صفی علیشاه (ظهیرالدوله) که مصادف با روز ولادت صفی علیشاه بود در خانقاه درویشان مراسمی برپا نمودند و عده‌ای از مریدان زن و مرد حضور داشتند فروغ‌الدوله به همراه دو دخترش حضور یافت و اشعاری در آن مجلس سرود. او برخلاف خواهرش فخرالدوله خود را مقید به حفظ عرف و عادات مرسوم نمی‌کرد.

در مشروطیت

فروغ‌الدوله از زنان آزادیخواه دوره مشروطیت بود. خانه وی که در زمان مشروطه و ماجرای به توپ بستن مجلس در خیابان فردوسی در کنار انجمن اخوت بود به دستور محمد علیشاه در غیاب شوهرش که در گیلان حکومت می‌کرد غارت شد و اموالش به تاراج رفت.

ظهیرالدوله همسر فروغ‌الدوله رئیس انجمن اخوت بود و فروغ‌الدوله در آن انجمن بدون حجاب حاضر می‌شد و سخنرانی می‌کرد.وی در ماجرای دستگیری شوهرش به دست کارگزاران محمدعلی شاه نیز نقش چشمگیری را در آزادی او و دیگر مشروطه‌خواهان بازی کرد.در دوران مشروطیت که هرکس از درباریان به جایی امن فرار می‌کرد و یا برای امنیت، پرچم کشورهای عثمانی و روس و... را در سرخانه خود نصب می‌کرد فروغ‌الدوله، محکم و استوار در خانه خود نشست و پرچم شیر و خورشید را در سر در خانه خود نصب کرد.

روابط عاشقانه

فروغ‌الدوله ظاهراً به سبب زیبایی بسیار مورد توجه مردان بود. از جمله کسانی که فروغ‌الدوله با آنها وارد رابطه عاشقانه شده بود یکی اقبال‌السلطنه و دیگری شعاع‌الدوله بود. اقبال‌السلطنه که ابتدا معروف به آقارضاخان بود عکاس مخصوص ناصرالدین شاه بود که بعدها به عکاسباشی ملقب گردید و در سفر و حضر همراه شاه بود و مطابق دستور شاه به عکاسی می‌پرداخت.

اعتمادالسلطنه درباره رابطه شعاع‌الدوله با فروغ‌السلطنه در تاریخ 20 صفر 1307 نوشته است:

تفصیلی امروز شنیدم که سلیمان میرزای شعاع‌الدوله به فروغ‌الدوله دختر شاه که زن ظهیرالدوله است کاغذ معاشقه می‌نویسد. فروغ‌الدوله هم به جهت نایب‌السلطنه می‌فرستد. نایب‌السلطنه هم شعاع‌الدوله را خواسته به او تغیّر می‌کند. شعاع‌الدوله جمعی شهود می‌گذراند که این کاغذ تدلیس است.

وضع مالی

وضع زندگانی ملکه ایران با اینکه دختر ناصرالدین شاه بود رضایت‌بخش نبود و شاید این که ظهیرالدوله به قبول حکومت‌های ولایات تن می‌داد به جهت دریافت درآمد بیشتر بوده است. مظفرالدین شاه (شعبان 1318) در یادداشتی خطاب به صدراعظم درباره اظهار پریشانی ملکه ایران دستور التفات نسبت به او را داد. در پی همین یادداشت بود که ظهیرالدوله به حکومت مازندران گماشته شد. احمدشاه باغ عشرت آباد را که ملک فروغ‌الدوله بود به تملیک خود درآورد و در عوض آن باغ ارباب جمشید به علاوه پنج هزار تومان پول نقد را به فروغ‌الدوله داد.

نامه‌های فروغ الدوله

نامه‌هایی که از فروغ‌الدوله برجای مانده سه دسته است، نخست نامه‌هایی است که او به ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه نوشته است. دوم، نامه‌هایی است به همسرش ظهیرالدوله به هنگام وقایع مشروطه؛ او در این نامه‌ها رویدادهای تهران را برای او شرح داده است. سوم، نامه‌هایی که روزانه به پیشکار خود موسوم به حاجی خان در مسائل مربوط به آب و ملک و اندرون و نوکر و باغبان و خرید و فروش و اموری از این قبیل نوشته است که توسط ایرج افشار در کتابی تحت عنوان نامه‌های فروغ‌الدوله منتشر شده است.این نامه‌ها مربوط است به سال‌های 1302 تا 1304. اگرچه این نامه‌ها به جز معدودی تاریخ ندارد ولی ارتباط میان موضوع‌ها نشان می‌دهد که همه نامه‌ها در همان سال‌ها نوشته شده است. در نامه‌هایی که تاریخ دارد، یادداشت مربوط به تاریخ، به قلم فروغ‌الدوله نیست. دریافت‌کننده نامه (حاجی خان) آن تواریخ را به وقت وصول ذیل نامه‌ها الحاق کرده است. این نامه‌ها از حیث اینکه نوشته دختر پادشاه و زن یکی از رجال مشهور است برای تاریخ اجتماعی ایران واجد اهمیت و قابل بررسی به لحاظ تاریخی و اجتماعی است. این نامه‌ها تبلور تفکری زنانه، آن هم از جنس درباری و اشرافی است.

نامه‌های فروغ‌الدوله خطاب به همسرش، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و چند رجل سیاسی دیگر وقت، دیدگاه‌های آزادی خواهانه و انتقادآمیز او را نشان می‌دهد و بازنمایی نوع تفکر او است.

پیوند به بیرون

1. ویکی‌پدیای فارسی

نویسنده: حکمت بروجردی