فروغ‌الدوله (توران آغا)

فروغ الدوله متولد سال 1279 است و در ماه رمضان 1335 قمری درگذشت.

فروغ الدوله (توران آغا) دختر ناصرالدین شاه بود. مادرش ملقب به خازن الدوله از زنان صیغه ای شاه بود. او خواهر فخرالدوله (تومان آغا) ذکر لقب فروغ الدوله در المآثر و الآثار آمده است. او بعدها به ملکه ایران شهرت یافت. ذیل نامه هایی که از تهران به ظهیرالدوله همسر خود (حاکم گیلان) می نوشت امضای ملکه ایران را گذاشته است.

فروغ الدوله از میان خواهرها با فخرالدوله عیال مجدالدوله تنی بود و با او بیش از دیگر خواهران حشر و نشر داشت. اما ظاهراً نسبت به یکدیگر رقابت و حسادت هم داشته اند. این دو خواهر چون مادرشان زود درگذشت زیر دست تاج الدوله مادربزرگ معیرالممالک و از زنان عقدی ناصرالدین شاه بزرگ شدند. فخرالدوله یک سال از فروغ الدوله بزرگتر بود. مهدیقلی خان مجدالدوله هم از درباریان نزدیک به ناصرالدین شاه بود و تقریباً همه روز با شاه نشست و خاست داشت. او مدتها میرآخور و مسئول اداره اصطبل خاصه مبارکه بود و بعد خوانسالاری را عهده دار شد.

ازدواج

در هجده سالگی به ازدواج علی خان ظهیرالدوله، پسر محمدناصرخان پسر محمدابراهیم خان سردار درآمد. ظهیرالدوله که متولد 17 ربیع الاول 1281 ه.ق بود در 1297 به افتخار دامادی ناصرالدین شاه رسید. پس عروس از داماد دو سال بزرگتر بوده است.

مسلک ظهیرالدوله، از سلسله دراویش نعمت الهی بود و اگرچه فروغ الدوله در آغاز زندگی، طریقه شوهرش را که تصوف بود، نمی پسندید، ولی چنانچه نقل نموده اند، بعدها به همان طریقه پیوستگی و دلبستگی یافت.اولاد  ظهیرالدوله و فروغ الدوله عبارت بوده اند از قمرسلطان ملقب به عزیزالملوک، محمدناصرخان (خان خانان)، ولیه یا زهرا سلطان ملقب به فروغ الملوک، ناصرقلی خان، ملک الملوک، اشرف الدوله یا ملکه آفاق و ناصرعلی خان.

ویژگیها

فروغ الدوله به دانش و هنر و ادبیات و... آراسته بود. چنانچه از وی اشعار و دستخطهای بسیاری برجای مانده است.

فروغ الدوله هنرمند بود. شعر می سرود. چند نمونه از اشعارش را معیرالممالک نقل کرده است.

فروغ الدوله به اعتبار شوهرش به صفا تخلص می کرد. ظاهراً فروغ الدوله برخلاف خواهرش فخرالدوله پای بندی چندانی به حفظ عرف و عادات مرسوم و مطلوب نمی کرد.

در مشروطیت

فروغ الدوله از زنان برجسته آزادیخواه زمان مشروطیت بود. وی در مسلک درویشان درآمد و خود و دو دخترش فروغ الملوک و ملک الملوک لباس درویشی می پوشیدند، کلاه درویشی به سر می گذاشتند کشکول و منتشا به دست با روی باز عکس می گرفتند. وی زنی با اطلاع و ادیب بود و شعر می گفت. در جشن تولد صفی علیشاه (ظهیرالدوله) که مصادف با روز ولادت صفی علیشاه بود در خانقاه درویشان مراسمی برپا نمودند و عده ای از مریدان زن و مرد حضور داشتند ملکه ایران به همراه دو دخترش حضور یافت و اشعاری در آن مجلس سرود.

محمدعلی شاه که از آزادیخواهی فروغ الدوله مطلع شد در همان وقت که عمارت مجلس شورای ملی را به توپ بستند به فرمان وی خانه فروغ الدوله را نیز غارت و خراب کردند.

ظهیرالدوله همسر وی رئیس انجمن اخوت بود و فروغ الدوله در آن انجمن بی حجاب حاضر می شد و سخنرانی می کرد.در دوران مشروطیت که هرکس از درباریان به جایی امن فرار می کرد و یا به جهت برقراری امنیت، پرچم کشورهای عثمانی و روس و... را در سرخانه خود نصب می کرد فروغ الدوله، محکم و استوار در خانه خود نشست و پرچم شیر و خورشید را در سر درخانه خود نصب کرد.

روابط عاشقانه

ازجمله کسانی که فروغ الدوله با آنها وارد رابطه عاشقانه شده بود اقبال السلطنه و شعاع الدوله بود. اقبال السلطنه ابتدا معروف به آقارضا خان و عکاس مخصوص ناصرالدین شاه بود که بعدها به عکاسباشی ملقب گردید و در سفر و حضر همراه شاه بود و مطابق دستور شاه به عکاسی می پرداخت.فروغ الدوله از زنان برجسته آزادیخواه زمان مشروطیت بود. وی در مسلک درویشان درآمد و خود و دو دخترش فروغ الملوک و ملک الملوک لباس درویشی می پوشیدند، کلاه درویشی به سر می گذاشتند کشکول و منتشا به دست با روی باز عکس می گرفتند. وی زنی با اطلاع و ادیب بود و شعر می گفت. در جشن تولد صفی علیشاه (ظهیرالدوله) که مصادف با روز ولادت صفی علیشاه بود در خانقاه درویشان مراسمی برپا نمودند و عده ای از مریدان زن و مرد حضور داشتند ملکه ایران به همراه دو دخترش حضور یافت و اشعاری در آن مجلس سرود.

محمدعلی شاه که از آزادیخواهی فروغ الدوله مطلع شد در همان وقت که عمارت مجلس شورای ملی را به توپ بستند به فرمان وی خانه فروغ الدوله را نیز غارت و خراب کردند.

ظهیرالدوله همسر وی رئیس انجمن اخوت بود و فروغ الدوله در آن انجمن بی حجاب حاضر می شد و سخنرانی می کرد.

بامداد، بدرالملوک (1348). زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. ج2. تهران: ابن سینا. صص9-10.

وضع مالی

وضع زندگانی ملکه ایران با اینکه دختر ناصرالدین شاه بود در مقایسه با سایر وابستگان دربار رضایت بخش نبود و شاید از این که ظهیرالدوله به قبول حکومتهای ولایات تن می داد از این بابت بوده است که درآمد بهتری داشته باشد.در این رابطه مظفرالدین شاه (شعبان 1318) یادداشتی خطاب به صدراعظم درباره اظهار پریشانی ملکه ایران نوشته و دستور آسودگی و التفات نسبت به او را داده است.

شاید همین وعده بوده است که منجر به حکومت مازندران ظهیرالدوله شد.

از دیگر مطالب قابل ذکر تملیک باغ ارباب جمشید از طرف احمدشاه به فروغ الدوله است. در ابتدا باغ عشرت آباد محل سکونت ملکه ایران بود ولی چون احمدشاه آنجا را بعدا به محل اقامت خود اختصاص داد، باغ ارباب جمشید به ملکیت وی صادر شد و مبلغ پنج هزار تومان نیز به طور انعام به وی مرحمت شد.

نامه های فروغ الدوله

نامه هایی از فروغ الدوله خطاب به شوهر و برادرش مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه و چند رجل سیاسی دیگر وقت، گویای دیدگاه های آزادی خواهانه و انتقادآمیز اوست و از قدرت اندیشه او حکایت می کند. خانه وی در زمان مشروطه و ماجرای به توپ بستن مجلس در خیابان فردوسی در کنار انجمن اخوت بود و در غیاب شوهرش که حکومت گیلان را داشت غارت شد و اموالش به تاراج رفت. وی در ماجرای دستگیری شوهرش به دست کارگزاران محمدعلی شاه نیز نقش چشمگیری را در آزادی او و دیگر مشروطه خواهان بازی کرد.

نامه هایی که از نوشته های فروغ الدوله چاپ شده است مربوط است به سالهای 1302 تا 1304. اگرچه نامه ها به جز معدودی تاریخ ندارد ولی ارتباط میان موضوعها نشان می دهد که همه نامه ها در حول و حوش همان سالها نوشته شده است. نامه هایی که تاریخ دارد، یادداشت مربوط به تاریخ، به قلم فروغ الدوله نیست. دریافت کننده نامه (حاجی خان) آن تواریخ را به وقت وصول ذیل نامه ها الحاق کرده است.

همه این نامه ها به جز چند تا که جداگانه و در پایان آورده شده نوشته فروغ الدوله و خطاب به شخصی است موسوم به حاجی خان که چندی سمت وزارت (پیشکاری امور داخلی) فروغ الدوله و ظهیرالدوله را داشت. این نامه ها از حیث اینکه نوشته دختر پادشاه و زن یکی از رجال مشهور است برای تاریخ اجتماعی ایران و تمایلاتی که درین سالهای اخیر به دریافت جنم زن کرداری (فمینیستی) میان ایرانیان پیدا شده است واجد اهمیت و قابل رسیدگی تاریخی و اجتماعی است. نوع افکار زنانه، آن هم زنانه درباری و اشرافی از لابلای سطور این نامه ها عاید می شود. مثلاً خوب می نمایاند که در عهد ناصرالدین شاه وضع معیشتشان آن چنانکه تصور و تصویرشدنی باشد نبوده است و برخلاف تصورات عامه گشایش چندانی نداشته است.

منابع

نویسنده: حکمت بروجردی