خانم فردا کوچ است

خانم فردا کوچ است، سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله به حج، روی جلد

خانم فردا کوچ است، سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله، پشت جلد

خانم فردا کوچ است عنوان سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله از همسران ناصرالدین شاه به حج و عتبات در سال 1317 است.

اهمیت

اهمیت سفرنامه‌ها براساس دانش، جهان‌بینی و تخصص سفرنامه‌نویس‌ها روشن می‌شود. از گزارش‌های موجود چنین برمی‌آید که اندکی از سفرنامه‌های ایرانی را زنان نوشته‌اند. موضوعی که از تأخیر در سوادآموزی آنها حکایت دارد. همین تعداد معدود و محدود سفرنامه‌ها هم عمدتاً توسط همسران پادشاهان یا خوانین و صاحب منصبان و به طور کلی طبقات بالای اجتماعی نوشته شده‌اند. سفرنامه‌های وقارالدوله (سکینه سلطان) و بی‌بی مریم بختیاری نمونه‌هایی از این دست است.

خلاصه سفرنامه

قصه‌ی سفرنامه‌ی وقارالدوله از سال 1317 قمری شروع می‌شود؛ چهارسال بعد از کشته شدن ناصرالدین شاه. سکینه سلطان در ابتدای داستان نزد مظفرالدین شاه می‌رود و از او اذن سفر می‌گیرد. شاه به او اجازه می‌دهد و از این دیدار تا برگشت دوباره به کاخ، یک سال و اندی طول می‌کشد. تقریباً یک سال در راه‌ها و در مقاصد زیارتی می‌گذرد و باقی در بروجرد، جایی که همسر وقارالدوله آنجا وزیر مالیه‌ی عین‌الدوله، حاکم لرستان است.

وقارالدوله به گفته‌ی خودش در سفر به عتبات و حج با پنج نفر همراه است. برادرش آقا میرزا محمدعلی خان، زنانی به نام‌های ماهرخ و سیده خانم، مردی به نام آقا سیداحمد و یک نفر کجاوه‌کش. سفرنامه از رسم خداحافظی با دوست و آشنا شروع می‌شود و در نهایت با بازگشت سکینه سلطان به کاخ و دیدار با آشنایان پایان می‌یابد. از جمله نکات مهم در این کتاب، شرح روزانه‌ی سفر و ثبت تاریخ و نام دقیق شهرها و دیگر اماکن استقرار کاروان است. اصرار وقارالدوله به ثبت روزانه‌ی وقایع، از توضیحات او درباره‌ی دلیل جا افتادن بعضی روزها، کاملاً مشخص است. دلایلی مانند بیماری، غرق شدن در حال و هوای زیارت و یا عدم وقوع اتفاقی تازه.

تحقیق

خانم! فردا کوچ است اثری است به تحقیق رسول جعفریان و کیانوش کیائی از سفرنامه‌ی سکینه سلطان وقارالدوله که زهرا صالحی‌زاده کار ویرایش و تدوین آن را به عهده داشته است. این کتاب جلد سوم از مجموعه‌ی سفرنامه‌های قدیمی زنان است. جلدهای دیگر آن شامل چادر کردیم رفتیم تماشا، شرح سفر سکینه سلطان ملقب به وقارالدوله از همسران ناصر‌الدین شاه، به مکه و عتبات است. وقارالدوله سفرش‌ را چهار سال بعد از کشته شدن ‌شاه و زمانی که به همسری معتصم‌الملک درآمده، شروع می‌کند ولی همچنان در این سفر به یاد ناصرالدین‌شاه است و خاطراتی از او ذکر می‌کند.

سکینه سلطان وقارالدوله یکی از همسران سابق ناصرالدین شاه بود که بعد از کشته شدن شاه، به همسری معتصم الملک در آمد. خانم! فردا کوچ است شرح سفر سکینه سلطان وقارالدوله به مکه مکرمه و عتبات عالیات است که چهار سال بعد از کشته شدن شاه آن را شروع کرده ولی همچنان از یاد ناصرالدین شاه غافل نبوده و در شرح سفر، خاطراتی از وی ذکر می‌کند.

خانم! فردا کوچ است در دوره‌ای به نگارش درآمده که معروف به عصر ناصری است و در آن نوشته‌های بانوان بیشتر به شکل سفرنامه‌های منثور به چشم می‌خورد. این سفرنامه از سبک و سیاقی ساده و روان برخوردار بوده و زبان نگارش آن بسیار به زبان امروز نزدیک است. جملات کوتاه و بدون تکلف‌اند و بیشتر به زبان محاوره‌ای گرایش دارند تا نثر منشیانه‌ی رایج در آن زمان. سکینه سلطان وقارالدوله زنی تیزبین است که وقایع بسیاری را از نظر گذرانده و در سفرنامه‌ی خانم! فردا کوچ است به نگارش درآورده است؛ مسائل متنوعی همچون توجه به جغرافیای منطقه، تاریخ، سنت، آیین و مذهب مکان موردنظر، آداب و رسوم و عادات فرهنگی مردم آن جا و ده‌ها نکته‌ی ریز و درشت دیگر که خواننده را در جایگاه مسافر قرار داده و به او این امکان را می‌دهد که به یک دوره‌ی تاریخی دیگر سفر کرده و رویدادها را از دریچه‌ی نگاه سکینه سلطان وقارالدوله ببیند.

سفرنامه‌ای که پیش روی شماست، یکی از دو سفرنامه‌‌ی سکینه‌سلطان ملقب به وقارالدوله است. هر دو سفرنامه‌ی وقارالدوله توسط راقم سطور، تصحیح، پژوهش و منتشر شده است. سفرنامه‌هایی ماندگار با نثری ساده و روان و بسیار نزدیک به سبک و سیاق نگارش امروزی. تجزیه و تحلیل، سبک‌شناسی، توجه به اماکن جغرافیایی و تاریخی مذهبی، توجه به آداب و رسوم و مسائل فرهنگی مردم مناطق مختلف، وضعیت راه‌ها و حمل و نقل، داد و ستد، نوع غذا و معیشت مردم، خلعت دادن مهتران به کهتران و ده‌ها نکته‌ی دیگر را می‌توان در سطرسطر این سفرنامه دریافت؛ به گونه‌ای که گویی سفرنامه آینه‌ای است از وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دوره‌ی قاجار و اطلاعات فراوانی از جغرافیا، تاریخ و فرهنگ مردم ایران، عراق و سوریه‌ی کنونی را می‌توان از میان سطور آن بیرون کشید.[۱]

مصحح کتاب ویژگی این سفرنامه را در این می‌داند که دارای جنبه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، دینی و ادبی است، او برای ویژگی‌های سبک ادبی اثر حدود بیست مورد را با توضیحات بررسی کرده است. کتاب دارای زیرنویس‌های مفید برای درک و شناخت بیشتر خوانندگان از شخصیت‌ها و آبادی‌های سفرنامه می‌­باشد.

در انتهای کتاب فهرست‌هایی مختص اشخاص، مکان‌ها، اصطلاحات زمان و مکان‌های مقدس را به انضمام کتابنامه آورده است.[۲]

درباره نویسنده

وقارالدوله (سکینه سلطان)، نویسنده‌ی این سفرنامه، زن پیشرو و خوشبختی بوده است. زنی که توان مالی سفر به کربلا و مکه و اجازه‌ی همسر را داشته (البته طبق شرع، سفر به مکه چون واجب بود اجازه‌ی شوهر را لازم نداشت. ولی در واقعیت مردان می‌توانستند در این زمینه سخت بگیرند) و همین طور صاحب برادری بوده که در سفر همراهی‌اش کند. اما خودش اغلب به این بخت خوب اعتقادی نداشته و یکی از ویژگی‌هایی که از او در سفرنامه‌اش می‌بینیم غر زدن و نارضایتی دائمی از شرایطش است. او یکی از همسران ناصرالدین شاه بود، نمی‌دانیم همسر چندم و با چه جایگاهی. نمی‌دانیم از چه خانواده‌ای و با چه شرایطی. نمی‌دانیم زیبا بود یا زشت. لاغر بود یا فربه اما می‌دانیم که باسواد بود و می‌نوشت و شعر می‌گفت. می‌دانیم که شاه را بسیار دوست می‌داشت و این چیزی نبود که بخواهد پنهان کند و در جای جای سفرنامه از این عشق سخن گفته است. گرچه زمانی که سکینه سلطان در سفر به عتبات و مکه بود و این سفرنامه را نوشت، شاه کشته شده بود و او حالا همسر فردی مشهور به معتصم الملک بود. میرزا اسماعیل خان معتصم الملک اهل شیراز بود و در سال 1311 لقب معتصم الملکی را به دست آورد. او مناصب جبه‌خانه‌ی فارس، ریاست تجارت شیراز، کارگزاری بنادر فارس، کارگزاری استرآباد و عضویت در وزارت خارجه و قنسولگری عشق آباد را داشت. وقارالدوله، آنچنان که از محتوای سفرنامه به دست می‌آید، در زمان سفر، زنی جوان بوده است. همینطور با توجه به سفرنامه، به نظر می‌رسد وقارالدوله زن شوخ طبعی بوده است. وی قوه‌ی تخیلی خوبی دارد که گاهی مجال بروز پیدا می‌کند.

شیوه نگارش

وقارالدوله سفرنامه را روزانه و منزل به منزل نوشته است. او به وقایع خیلی مفصل و مشروح نپرداخته است. او خصوصاً آداب و رسوم از جمله برخوردها، تعارفات و پیشکش‌ها را که بیشتر مشغولیات زنانه است به خوبی بیان کرده است. این سفرنامه از سبک و سیاقی ساده و روان برخوردار بوده و زبان نگارش آن بسیار به زبان امروز نزدیک است. جملات کوتاه و بدون تکلف‌اند و بیشتر به زبان محاوره‌ای گرایش دارند تا نثر منشیانه‌ی رایج در آن زمان. هیچ ‌گونه پیچیدگی در ساخت و بافت عبارت‌های کتاب پیش رو دیده نمی‌شود و با نثرهای منشیانه‌ی رایج در زمان نگارنده تفاوت‌ اساسی دارد. جمله‌هایش ساده، کوتاه و صادقانه است و به زبان گفتار و محاوره‌ای گرایش دارد.

سکینه سلطان وقارالدوله زنی تیزبین است که وقایع بسیاری را از نظر گذرانده و در سفرنامه‌ی خانم! فردا کوچ است به نگارش درآورده است؛ مسائل متنوعی همچون توجه به جغرافیای منطقه، تاریخ، سنت، آیین و مذهب مکان مورد نظر، آداب و رسوم و عادات فرهنگی مردم آن جا و ده‌ها نکته‌ی ریز و درشت دیگر که خواننده را در جایگاه مسافر قرار داده و به او این امکان را می‌دهد که به یک دوره‌ی تاریخی دیگر سفر کرده و رویدادها را از دریچه‌ی نگاه سکینه سلطان وقارالدوله ببیند.

جذابیت سفرنامه‌های زنان در این است که در کنار اتفاقات سفر، ریزه‌کاری‌ها و روزمرگی‌ها را هم ثبت کرده‌اند و این روایت جزئیات است که برای خواننده تصویر روشن‌تری از آن دوره‌ی زمانی را نشان می‌دهد. در این سفرنامه‌ها متن به زبان شفاهی نزدیک‌تر می‌شود و صراحت و جسارت زنان راوی، وجوه نادیده‌ای از آن دوره‌ی تاریخی را به ما نشان می‌دهد.[۳]

آغاز سفر حج وقارالدوله سه شنبه ۲۶ جمادی الاولی سال ۱۳۱۷ق. و آخرین روزی که در بازگشت تاریخ‌گزاری کرده سه شنبه ۵ ذی حجه سال ۱۳۱۸ق. است. اما روز بعد از آن، یعنی ششم ذی حجه هم یادداشتی به مناسبت ورود چند تن از خانم‌ها برای بازدیدش نوشته است: «وجیه‌السلطنه و حضرت علیه دلبر خانم و حضرت علیه حاجیه دلپسند خانم تشریف آوردند.

ختم کتاب را به قدوم شریف این خواتین عظام قرار دادیم که یوم چهارشنبه ششم ذی حجّه یوم تشریف‌فرمای این خانم‌ها و ختم کتاب بعون‌الله تعالی به تاریخ هزار‌ و سیصد وهجده هجری تمام این سفرنامه این بیچارۀ پرگناه روسیاه خداوند قسمت من هم بکند»

فهرست مطالب

فهرست این کتاب شامل عناوین ذیل است:

روز اطراقی است،

چه عرض کنم که چه دیدم،

ما را شوه شوه می‌برند،

از دولت پشه بند راحت خوابیدم،

با برادرم خیلی مونس کرده،

دلم برایت گوری می‌کند.

پیوند به بیرون

1. ویکی‌پدیای فارسی

تلخیص و تدوین: حکمت بروجردی