ساختار کلی مارک ایران
فرمت مارک ایران بر مبنای یونی مارک و با استفاده از استانداردها ISO 2709 که خود یک استاندارد بین‌المللی برای تعیین ساختار رکوردهای کتابشناختی است، نوشته شده است. هر رکورد کتابشناختی که به منظور مبادله تهیه می‌شود، براساس استاندارد ایزو باید حاوی اجزای زیر باشد:
ـ برچسب رکورد متشکل از 24 نویسه، ـ فهرست راهنما متشکل از یک شماره سه رقمی برای هر فیلد داده‌ای، همراه با طول فیلد و جایگاه اولین نویسه آن نسبت به ابتدای نخستین فیلد داده‌ای، ـ فیلدهای داده‌ای با طولهای متفاوت که هر یک به وسیله جداسازی فیلدها از هم مجزا شده‌اند.
طرح رکورد به شرح زیر است:
پایانگر رکورد
فیلدهای داده‌ای
فهرست راهنما
برچسب رکورد
افزوده بر این بر مبنای ISO 2709 می‌توان قبل از داده‌های هر فیلد از نشانگرها استفاده کرد و فیلدها نیز می‌توانند به فیلدهای فرعی تقسیم شوند. در مارک ایران عناصر مجاز به ترتیب زیر به کار رفته است:
برچسب رکورد
به توصیه ISO 2709 هر رکورد با یک برچسب 24 نویسه‌ای شروع می‌شود. این برچسب حاوی داده‌هایی در مورد ساختار رکورد بر مبنای تعاریف ارائه شده در استاندارد ISO 2709 است. این عناصر داده‌ای، که به کاربرد رکورد بستگی دارند نوع رکورد، سطح کتابشناختی آن، جایگاه رکورد در سطوح سلسله مراتبی، و در جه کامل بودن عناصر کتابشناختی آن را تعیین می‌کنند و معلوم می‌نمایند که از قواعد ISBD برای تهیه آن استفاده شده یا خیر. عناصر داده‌ای برچسب رکورد در وهله اول برای پردازش رکورد لازم است ولی به صورت غیرمستقیم نیز برای شناسایی اطلاعات کتابشناختی به کار می‌رود.
فهرست راهنما
فهرست راهنما به دنبال برچسب رکورد می‌آید. هر مدخل فهرست راهنما مرکب از سه جزء است: یک عدد سه رقمی به عنوان شماره فیلد (Tag)، یک عدد 4 رقمی که طول فیلد داده‌ای را نشان می‌دهد، و یک عدد 5 رقمی که جایگاه نویسه‌ای اولین نویسه آن فیلد را تعیین می‌نماید. کاربرد نویسه اضافی دیگری در فهرست راهنما مجاز نیست. طرح فهرست راهنما به صورت زیر است:
سایر فهرست راهنما فهرست راهنمای 2 فهرست راهنمای 1
پایانگر فیلد …………. نشانی اولین نویسه طول فیلد شماره
جزء دوم فهرست راهنما تعداد نویسه های آن فیلد را مشخص می‌کند. بدین معنی که در آن، تمامی نویسه‌ها اعم از نشانگرها، شناسگرهای فیلدهای فرعی، داده‌های متنی یا کد شده و نشانه پایان فیلد محاسبه می‌شود. به دنبال طول فیلد، جایگاه نویسه‌ای اولین نویسه فیلد نسبت به اولین جایگاه نویسه‌ای بخش فیلدهای متغیّر رکورد ذکر می‌شود. اولین نویسه اولین فیلد متغیّر، جایگاه نویسه‌ای 0 (صفر) است. نشانی جایگاه نویسه‌ای 0 (صفر) در کل رکورد در جایگاه نویسه‌ای 12-16 برچسب رکورد داده می‌شود. طول شماره (Tag) سه نویسه‌ای، «طول فیلد داده‌ها» 4 نویسه‌ای و «نشانی اولین نویسه» 5 نویسه‌ای است. پس از آخرین مدخل 12 نویسه‌ای از مجموعه مدخلهای مزبور که هر یک به فیلدی از همان رکورد مربوط می‌شوند، فهرست راهنما به وسیله «نشانگر پایان فیلد» یعنی علامت IS2 از استاندارد ISO 646 خاتمه می‌یابد. نمونه یک فهرست راهنما که جایگاه آن را نسبت به فیلدهای داده‌ای روشن کرده است در بخش مثالها آمده است. مدخلهای فهرست راهنما باید براساس شماره (Tag) منظم شوند. از آنجا که نشانی داده‌های فیلدها از طریق فهرست راهنما دقیقاً معلوم می‌شود، لزومی ندارد که داده‌های فیلدها از نظم خاصی پیروی کنند.
فیلدهای متغیّر
فیلدهای متغیّر به دنبال فهرست راهنما آورده می‌شوند و معمولاً حاوی داده‌های کتابشناختی هستند نه داده‌های پردازش. طرح فیلدهای کنترلی (001 تا 009) به شکل زیر است:
پایانگر فیلد داده‌ها
طرح فیلدهای داده‌ای (010 تا 999) به شکل زیر است: سایر فیلدهای فرعی شناسگر فیلدهای فرعی نشانگرها
پایانگر فیلد ……………………. داده‌ها داده‌ها (و غیره) $a نشانگر 2 نشانگر 1
شماره‌های (Tags) در فهرست راهنما ذکر می‌شوند و در فیلدهای داده‌ای ذکر نمی‌شوند، (مگر شماره‌های مربوط به فیلدهای درونه‌ای (بلوک 4)). فیلدهایی که شماره آن با 00 شروع می‌شود (مثلاً 001) فقط شامل داده و نویسه پایانگر فیلد هستند. سایر فیلدهای داده‌ای، متشکل از 2 نشانگر و تعدادی فیلد فرعی است. هر فیلد با یک شناسنگر فیلد فرعی شروع می‌شود. این شناسگر مرکب است از یک جداساز فیلدهای فرعی یعنی علامت IS1 (1/15 از استاندارد ISO 646) و یک کد فیلد فرعی (یک نویسه الفبایی یا عددی) که هویت فیلد فرعی را مشخص می‌کند. داده‌های کد شده یا متنی به دنبال شناسگر فیلد فرعی می‌آیند. طول داده‌ها می‌تواند به هر اندازه‌ای باشد مگر آنکه در توضیحات مربوط به آن فیلد فرعی محدودیتی برای آن قائل شده باشند. در پایان آخرین فیلد فرعی، نویسه پایانگر فیلد IS2 (1/14 از استاندارد ISO 646) آورده می‌شود. بعد از آخرین نویسه داده‌های یک رکورد مثل همیشه اول نویسه IS2 می‌آید و پس از آن نویسه پایانگر رکورد، یعنی IS3 (1/13 از استاندارد ISO 646).
فیلدهای الزامی
فیلدهای الزامی مارک ایران برای کتاب عبارت است از: 001 شناسگر رکورد 100 داده‌های کلی برای پردازش 101 زبان اثر 200 عنوان و نام پدیدآور (در این فیلد، تنها فیلد فرعی الزامی، فیلد فرعی $a است که عنوان اصلی اثر را بیان می‌کند) 801 فیلد مبدأ اصلی رکورد
طول رکورد
حداکثر طول رکوردهای مارک ایران 99999 نویسه است که با توافق سازمانهای مبادله کننده رکوردها قابل کاهش است.
ارتباط بین رکوردها
برقراری ارتباط بین یک واحد کتابشناختی با واحدهای دیگر در مواری مطلوب و مفید است. به عنوان مثال هنگامی که یک رکورد، ترجمه اثری را توصیف می‌کند، می‌توان ارتباطی بین این ترجمه و اثر اصلی برقرار نمود؛ یا مثلاً هنگامی که یک نشریه اداوری چندین بار تغییر عنوان داده، می‌توان ارتباطی بین عناوین مختلف این نشریه برقرار کرد. در ویراست نخست مارک ایران فیلدهای رابط در مواردی ضروری و بطور محدود به کار رفته است.
مجموعه‌های نویسه‌ای
برای تبادل داده‌ها، در مارک ایران باید از مجموعه نویسه‌ای ISO و برای الفبای فارسی از ISIRI 3342 استفاده شود. برچسب رکورد، فهرست راهنما، نشانگرها، شناسگرهای فیلدهای فرعی و مقادیر کدها، جملگی باید منطبق با علائم کنترل‌کننده و نویسه‌های گرافیکی تعیین شده در استاندارد ISO 646 (IRV) باشد، که مجموعه نویسه‌های پیش گزیده برای رکورد است. چنانچه لازم باشد از مجموعه نویسه‌های اضافی دیگری استفاده شود، از روش گسترش پیشنهادی در ISO 2022 پیروی می‌شود. جایگاه نویسه‌ای 26 تا 29 و 30 تا 33 در فیلد 100 برای این است که مجموعه نویسه‌های پیش گزیده و مجموعه نویسه‌های گرافیکی اضافی را که در رکورد به کار رفته است، مشخص نماید. به هر حال مجموعه نویسه‌های قابل استفاده تنها آنهایی است که سازمان بین‌المللی استاندارد تدوین کرده و یا به ثبت رسانده است. اما می‌تواند با توافق طرفین مبادله نیز تعیین شود. در مارک ایران علائم کننرل کننده زیر که همگی برگرفته از استاندارد ISO 646 است به کار می‌رود: IS1 از استانداردISO 646 (جایگاه 1/15 در جدول کدهای 7 بیتی): برای اولین نویسه از دو نویسه‌ای که شناسگر فیلد فرعی است. IS2 از استانداردISO 646 (جایگاه 1/14 در جدول کدهای 7 بیتی): برای جداساز فیلد. این علامت در پایان فهرست راهنما و در پایان هر فیلد داده‌ای آورده می‌شود. IS3 از استانداردISO 646 (جایگاه 1/13 در جدول کدهای 7 بیتی): برای جداساز رکورد. این علامت در پایان هر رکورد آورده می‌شود. هنگامی که نیاز به مجموعه‌های نویسه‌ای متعددی باشد، اکثراً از نویسه کنترلی ESC از استاندارد ISO 646 استفاده می‌شود. ضمناً کاربرد دو نویسه کنترلی نیز برای رج‌آرایی در مارک ایران مجاز شناخته شده است.
تکرار داده‌ها
در سه حالت داده‌ها می‌تواند به شکلهای مختلف تکرار شود: در مواردی که داده‌ها هم به صورت کد شده و هم به صورت متنی، شکل نمایشی و غیرنمایشی، ظاهر می‌شود. در صورتی که امکان داشته باشد باید هر دو شکل داده‌ها در رکود آورده شود، حتی اگر در فرمت مبدأ اطلاعات فقط یک بار آمده باشد. در مواردی که اطلاعات محتوای یک اثر واحد به زبانهای مختلف باشد. در استاندارد بین‌المللی توصیف کتابشناختی. ISBD))، موارد و نحوه ارائه داده‌های برابر ذکر شده است. این امر در مارک ایران به وسیله استفاده از فیلدهای فرعی متفاوت یا تکرارپذیر امکان‌پذیر شده است. برای مثالها به فیلد 200 رجوع شود. در مواردی که اطلاعات واحد به خطوط مختلف ضبط شده تا ایجاد خروجی متنوع و شکیل را امکان‌پذیر نماید. مدخل کتابشناختی باید ترجیحاً به خطی باشد که مدرک بدان خط است. این امر همیشه مقدور نیست. به همین دلیل بهتر است سازمانهای تولیدکننده، بتوانند فیلدهای لازم یک رکورد کتابشناختی را هم به زبان اصلی و هم به صورت نویسه‌گردانی شده یا با خطوط متفاوت تهیه نمایند تا سازمانهای دریافت‌کننده قادر باشند انتخاب مناسب را خود انجام دهند. روش انجام کار در بند 3-10 آمده است.
نحوه برخورد با خطوط متفاوت
ضبط خطوط یا شکلهای گرافیکی برابر در فیلدهای001 تا 099 و 200 تا 899 با استفاده از محتوانماهای متناسب با داده‌های ضبط شده امکان‌پذیر است. همه فیلدهای مارک ایران برای ضبط خطوط یا شکلهای گرافیکی برابر تکرارپذیر هستند اعم از اینکه در بخش «چگونگی کاربرد» به این امر اشاره شده یا نشده باشد. در یک رکورد، فیلدهایی را که تکرارناپذیر توصیف شده‌اند باید فقط یکبار برای هر یک از خطوط یا شکلهای گرافیکی تکرار کرد. دف از این روش، ضبط اطلاعات به شکل لاتینی شده، نویسه گردانی شده، یا با خطوط متفاوت و حتی با املاهای متفاوت است که سازمان فهرست کننده براساس جدولها استاندارد و قواع در دستورالعملهای خاص تهیه می‌نماید. در هر فیلدی که به منظور ضبط اطلاعات با خطوط یا شکلهای گرافیکی برابر تکرار می‌شود باید هم فیلد فرعی $6 (داده‌های رابط ببین فیلدها) و هم، در صورت امکان، فیلد فرعی $7 (الفبا یا خط فیلد) وجود داشته باشد. دستورالعملهای خاص برابر کاربرد $6 و$7 به قرار زیر است:
$6 داده‌های رابط بین فیلدها
این فیلد فرعی حاوی اطلاعاتی است که اجازه می‌دهد فیلد در هنگام پردازش با سایر فیلدهای رکورد، مرتبط شود. در این فیلد فرعی، کدی هم وجود دارد که دلیل این ارتباط را معلوم می‌سازد. در صورت کاربرد، وجود دو عنصر اولیه فیلد فرعی (جایگاههای 0 تا 2) اجباری، و عنصر سوم (جایگاههای نویسه‌ای 3 تا 5) اختیاری است. بدین ترتیب طول این فیلد فرعی یا 3 نویسه یا 6 نویسه خواهد بود. لازم است در این فیلد اولین فیلد فرعی، $6 باشد، مگر آنکه فیلد فرعی$3 برای شماره رکورد مستند قبل از آن وارد شده باشد، به هر حال فیلد فرعی $6 باید قبل از $7 وارد شود. باید توجه داشت که چنانچه علاوه بر تفاوت در خطوط، زبان سرشناسه نیز متفاوت باشد لازم است اطلاعات مربوط به این داده‌های برابر در فایل مستند ضبط شود. شق دیگر آنست که سازمانهای شرکت‌کنند در مبادله با توافق یکدیگر از فیلدهای داخلی استفاده نمایند (مثال 4). تکرار ناپذیر. داده‌های ضبط شده در فیلد فرعی $6 شکل زیر را دارد:
| نام عناصر داده‌ای | تعداد نویسه‌ها | جایگاههای نویسه‌ای |
|---|---|---|
| کد توضیحی رابط | 1 | 0 |
| عدد رابط | 2 | 2-1 |
| شماره (Tag) فیلد ارتباط یافته | 3 | 5-3 |
$6/0 کد توضیحی رابط
این کد دلیل ارتباط بین فیلدها را معین می‌کند. ارزش‌های زیر برای آن تعریف شده است: a = خط یا شکل گرافیکی برابر z = سایر دلایل برای ارتباط
$6/1-2 عدد رابط
در کلیه مواردی که فیلدهایی باید از طریق فیلد فرعی $6 به هم ارتباط داده شود، از یک شماره دو رقمی استفاده می‌شود. تنها کار این عدد آنست که فیلدهای رابط را با هم جفت کند و به هیچ عنوان نشانه شماره ترتیب نیست. عدد رابط را می‌توان به میل و اختیار انتخاب کرد ولی باید عدد انتخابی برای هر دو یا چند فیلدی که قرار است جفت شوند مثابه باشد و با شماره انتخابی برای فیلدهای رابط دیگر فرق داشته باشد.
$6/3-5 شماره (Tag) فیلد ارتباط یافته
این عنصر متشکل از شماره فیلدی است که ارتباط با آن برقرار می شود. اضافه نمودن این عنصر اختیاری است و معمولاً چنانچه شماره دو فیلدی که مرتبط می‌شوند یکی باشد، از ذکر آن خودداری می شود.
$7 الفبا یا خط فیلد
در این فیلد فرعی کد الفبا و یا خط اطلاعات اصلی فیلد ضبط می‌شود. کدها همان است که برای جایگاههای نویسه‌ای ٣۴ تا ٣٥ در فیلد100 برای خط عنوان تعریف شده است. چنانچه در فیلدهایی از همان الفبا یا خطی استفاده شده که در فیلد 100 آمده است، از آوردن این فیلد فرعی خودداری می‌شود. این فیلد فرعی باید بلافاصله قبل از اولین فیلد فرعی داده‌ای (مثلاً $a) در فیلد لازم قرار گیرد. معمولاً این فیلد فرعی بعد از فیلد فرعی $6 می‌آید، مگر آنکه فیلد برابری وجود نداشته باشدکه در آن صورت نیازی به فیلد فرعی $6 نیست. برای نشاذ دادن داده‌هایی که در رکورد تغییر جهت می دهند از استاندارد ISIRI 3342 استفاده می‌شود.
مثال 1:
= ba [Latin] جایگاههای نویسه‌ای 100##$a34- 35 [نام شخص به منزله موضوع به شکل لاتینی شده] 600# 0$6a01$a [نام شخص به منزله موضوع به خط چینی]600# 0$6a01$7ea$a [نام شخص به منزله سرشناسه به شکل لاتینی شده]700# 0$6a02$a [نام شخص به منزله سرشناسه به خط چینی]700# 0$6a02$7ea $a [نام شخص به منزله مسؤول معنوی درجه دوم به شکل لاتین شده]702# 0$6a03$7ea $a سه جفت فیلد به زبانهای دیگر (Parallel) حاوی اشکال لاتینی شده و چینی نامهای اثسخاص. اولین فیلد در هر مورد نیاز به فیلد فرعی $7 ندارد، زیرا به الفبای لاتین است که کد آن در فیلد $7 آمده است.
مثال 2:
[ عربی] fa = جایگاههای نویسه‌ای 100##$a34- 35 [اولین نویسنده همکار به زبان عربی ] 701# 0$6a06$a [اولین نویسنده همکار به زبان انگلیسی ] 701# 0$6a06$7ba$a شناسه افزوده برای نام نویسنده همکارکه به زبانهای عربی و انکلیسی ضبط شد. نام نویسنده همکار به زبان عربی نیاز به فیلد فرعی $7 ندارد، زیرا در فلید 100، عربی، زبان عنوان اثر است.
مثال 3:
[ فارسی] fa = جایگاههای نویسه‌ای 100##$a34- 35 [نام شخص به منزله سرشناسه به فارسی] 700# 1$6a02$a [نام شخص به منزله سرشناسه به زبان انگلیسی ] 701# 0$6a06$7ba$a سرشناسه به زبانهای فارسی و انگلیسی ضبط شده است. سرشناسه به زبان فارسی نیاز به فیلد فرعی $7 ندارد، زیرا فارسی در فیلد 100، زبان عنوان اثر است.
مثال 4:
کتابخانه بریتانیا 710 02$a 791 02$aBritish Library شکل انگلیسی نام، با استفاده از یک فیلد داخلی افزوده شده است.